|
Birinchidan, yolg‘onchilikka qarshi haqqoniylik; ikkinchidan, keraksizlikka qarshi
foydali; uchinchidan, shubhalilikka qarshi ishonchlilik; tо‘rtinchidan, noaniqlikka,
mavhumlikka qarshi aniqlik; beshinchidan, salbiylikka qarshi ijobiylik va nihoyat
oltinchidan, buzG‘unchilikka qarshi tuzuvchanlik ma’nolarida ishlatiladi.
Inson bilimi, tafakkuri oldinga qarab harakat qiladi. Shuning uchun u о‘z tarixiga ega.
Insoniyat tafakkuri taraqqiyotining shu tarzda о‘rganish quyidagi qonuniyatni ochishga olib
keladi, ya’ni u uch bosqichli qonuniyat deb ataladi. Birinchisi teologik yoki yolg‘on (fiktiv);
ikkinchisi metafizik yoki mavhumlashgan; uchinchisi pozitiv yoki ilmiydir. Inson bilishi
jarayonida ana shu yо‘llardan albatta о‘tadi.
Demak, bu uslublardan uch turdagi falsafiy dunyoqarash yoki umumiy qarashlar tizimi
vujudga keladi. Birinchisi inson tafakkurining boshlang‘ich harakatga keluvchi nuqtasi;
ikkinchisi о‘tuvchanlik rolini о‘ynaydi; uchinchisi aniq, yakuniy holatidir.
Pozitivizm yо‘nalishining asoschilaridan biri O.Kontdir (1798-1857). O.Kont Monpel
shahrida tug‘ildi, Parijdagi oliy politexnika maktabida о‘qidi. U matematika, astronomiya va
fizika fanlari bilan chuqur shug‘ullandi. 1818-1824 yillarda Sen-Simonning shaxsiy kotibi bо‘lib
ishladi. Kont ta’limoti fransuz ma’rifatparvarligi an’analari tarqalayotgan davrda shakllandi.
O.Kontning asosiy asari «Pozitiv falsafa kursi» deb nomlanadi (1830-1846 yillarda nashr
qilingan). Yana boshqa mashhur asari «Pozitivizmning umumiy obrazi» (1912 yilda nashr
qilindi).
1848 yil inqilobidan keyin «Pozitiv siyosat tizimi» 4 jildlik asarini chop ettirdi. Bu asarda
u о‘zining ijtimoiy-siyosiy qarashlarini bayon qildi.
Kont «Pozitiv falsafasi»ning asosiy g‘oyasi - fan hodisalarning tashqi qiyofasini tasvirlab
kо‘rsatish bilan chegaralanishi kerak, degan talabdan iborat. Ogyust Kont ana shu g‘oyaga
asoslanib, «metafizika», ya’ni hodisalarning mohiyati haqidagi ta’limot bartaraf qilinmog‘i
lozim, deb da’vo qilgan edi. Kont keng tabiiy-ilmiy materialni sintezlashtirishga urindi, lekin bu
urinish Kontning falsafiy pozitsiyasi tufayli fanni soxtalashtirishga olib keldi. Kont tabiatni
bilish tarixini uch davrga bо‘ldi. Bu pallalardan har biri dunyoqarashning muayyan tipiga:
teologik, metafizik va pozitiv tiplarga muvofiq kelardi.
Birinchi teologik davr inson aqli hodisalarni g‘ayritabiiy kuchlarning, xudoning ta’siri
bilan izohlashga uringan.
Kontning fikricha, metafizik dunyoqarash teologik dunyoqarashning о‘zgargan shaklidir.
Metafizik dunyoqarashga kо‘ra, barcha hodisalarning asosini abstrakt metafizik mohiyatlar
tashkil etadi.
Teologik va metafizik dunyoqarash о‘rniga, Kontning fikricha, «pozitiv metod» keladi va
bu metod «mutlaq bilim» dan (avvalo materializmdan va obyektiv idealizmdan) voz kechishni
talab etadi.
Kont о‘zining uch bosqichli sxemasidan fanlarni turkumlash hamda fuqarolik tarixini
sistemalashtirish uchun foydalandi.
Kont jamiyatni izohlashda ilmga xilof nuqtai nazardan qarardi. Fanga «sotsiologiya»
terminini ilk bor Kont kiritgandir. Uni sotsiologik ta’limotining asosiy g‘oyasi – jamiyat
tartiblarini inqilobiy yо‘l bilan о‘zgartirish befoyda deb da’vo qilishdan iborat.
6
Kontning fikricha, kapitalizm hukmron bо‘lgan jamiyat insoniyat tarixining
evolyusiyasini tugallaydi. Kont yakka xudoga e’tiqod qilish о‘rniga abstrakt oliy zotga
sig‘inishni ilgari suruvchi «yangi» dinni targ‘ib qilishni ijtimoiy uyG‘unlikni barqaror etish
vasitasi deb hisoblaydi.
Kont о‘zining yangi fanlar tasnifini taklif qildi. Bu tasnif F.Bekon bergan fanlar
tasnifidan butunlay farq qiladi. Bekon о‘z tasnifini tafakkur, xotira, tasavvur tamoyillariga
asoslanib bergan. Kontning tasnifi qо‘yidagi uch tamoyilga asoslanadi:
4)
soddadan murakkabga qarab harakat qilish;
5)
mavhumlikdan aniqlikka qarab harakat qilish;
6)
qadimgi davr fanlaridan hozirgi zamon faniga qarab harakat.
Kontning fikricha, bu tasnifda fanlarning mukammalligiga va aniqligiga urg‘u berilgan.
Kontning tasnifida kamchilik mavjud. Ijtimoiy fanlarga deyarli о‘rin ajratilmagan,
ayniqsa, tarix butunlay tushib qolgan. Sotsiologiya va axloq fanlari esa oxirgi о‘ringa tushib
qolgan. Shuningdek, bu tasnifda mantiq va psixologiya fanlari ham butunlay о‘rin olmagan.
Kontning tasnif qilish usuli ijtimoiy fanlarning о‘ziga xos xususiyatlarini inobatga
olmagan holda, ularga nisbatan mexanik tarzda yondashadi. Kontning tasnifini keyinchalik
neokantchilar va «hayot falsafasi» vakillari tanqid qildilar.
Kontning falsafaga munosabati qanday edi? Bu savolga Kont javob bermaydi. Biroq,
falsafaning vazifasi haqida pozitiv falsafa aniq fanlaring xulosasini mexanistik tarzda
umumlashtirmasdan, о‘zi yaxlit ichki tuzilmasiga ega bо‘lgan fan bо‘lishi kerak, deydi. Shu
bilan birga, Kont falsafaning dunyoqarash xususiyatini olib tashlaydi. Uning mifologiya va dinga
bog‘liq tomonini ham inobatga olmaydi.
Falsafaning predmeti, Kont fikricha, fanlarning eng umumiy xulosalari va usullarini
birlashtirish, shu asosda о‘z uslubini yaratishdir. Falsafa fani, uning fikricha, aslida
metodologiyadir. Kont induksiya, deduksiya va gipoteza uslublarini yuqori baholaydi. Undan
tashqari kuzatish, tajriba, solishtirish orqali tahlil qilish usullarini ham yuqori baholab, ularni
ayrim fanlarda о‘ziga xos о‘rni borligini ta’kidlaydi. Bu usullarni barcha fanlarga bir hilda
ishlatib bо‘lmasligini tasdiqlaydi. Masalan, fizika, ximiya fanlari – kо‘proq tajribaga asoslanadi;
biologiya – kuzatishga, solishtirishga asoslanadi, tarix esa solishtirish orqali tahlil qilishga
asoslanadi.
Kont sotsiologiya fanining asoschilaridan biri hisoblanadi. Bu jamiyat tо‘g‘risidagi fan
bо‘lib, ijtimoiy xodisalarni solishtirish va tahlil qilish uslublariga asoslanadi. Kont ijtimoiy
hayotda oila, tabiiy muhit, urushlar, madaniyat, san’at, iqtisodiy ishlab chiqarish rivoji va boshqa
jarayonlarni tahlil qiladi. Shu bilan bir qatorda, sotsiologiya fanini miyaning fiziologik
jarayonlarini о‘rganuvchi frenologiya faniga bog‘lab qо‘yadi. Keyinchalik fan rivoji
frenologiyani sun’iy va asossiz ekanligini isbotlaydi. Bu fan asta-sekin yо‘qolib ketdi.
Pozitivizm falsafasining rivojida ingliz olimlari Djon Styuart Mill hamda Gerbert
Spenserlar katta rol о‘ynadilar.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
