|
Individlar territorial tarqalishining asosiy tiplari
Tabiatda uchraydigan kopdan-kop territorial taqsimlanishdan ular ichida eng asosiysi uch tipga bolinadi.
1.Tasodifiy tarqalishda individlar bir-biridan har xil masofada joylashadi. Bunday joylashish populyatsiyaning zichligi kam bolgan bir xil muhitda uchratiladi.
2.Tekis tarqalishda, mevali daraxtlar bogda otkazilgandek, bir-biriga nisbatan bir xil masofada joylashadi. Yetilgan orminlarda baland daraxtlarning joylanishi bir tekis joylashishiga togri keladi.
3.Notekis tarqalishda, bunda individlar toda hosil qilib bir-biridan turlicha masofada joylashadi. Guruhli tarqalish-notekis muhit tasiri natijasida, yani muhitning ayrim bolimlarida qulay sharoit bolishi, shuningdek, noqulay omillar bilan birga uchraydigan joylar uchun xarakterlidir.
Bu tiplarni bir-biridan ajratish uchun quyidagi modellardan foydalanamiz:
а) b) v)
1-rasm. Individlar territorial taqsimlanishining asosiy tiplari:
a – tasodifiy b- tekis v- notekis
tabiatda guruhli tarqalish turi kop uchraydi. Bunda individlar toda hosil qilib, bir-biridan turli xil masofada joylashadi. Individlar guruhi ichida bir tekis yoki tasodifiy joy egallaydi. Guruhli tarqalish notekis muhit tasiri natijasida, yani muhitning ayrim bolimlarida qulay sharoit bolishi va bazi birlarida esa noqulay omillarning mavjudligi sabab boladi.
Populyatsiyaning osish tezligi, yani olim bilan tugilishning umumiy natijasi ham uning tarkibiga tasir etishi mumkin. Masalan, kop yillardan beri Shvetsiya aholisining miqdori deyarli doimiy ozgarmay kelmoqda. Deylik populyatsiyadagi har yili malum doimiy miqdorda bolalar tugiladi va shuncha miqdorda olim ham bolib turadi. Bu populyatsiyaning kattaligi doimo bir xilday. Agar ana shu populyatsiya tugilgan bolalarning 95 %i 45 yoshgacha yashaydi desak, unda 45 yoshlik populyatsiya azolari tugilgan bolalarning sonining 95 % ini tashkil etadi. Agar tugilgan bolalarning 35 % i 80 yoshgacha umr koradi, desak unda 80 yoshli qariyalar populyatsiyadagi tugilgan bolalar sonining 35 % ga teng boladi. Demak, Shvetsiyada yosh tarkibi bilan tugiladigan odamlarning umri ortasida yaqin muvofiqlik mavjud. Biroq olimdan kam bolsa ham tugilish kop bolib, aholining osishi 0,6 % ni tashkil etadi.
Territorial taqsimlanishni baholash metodlari
Organizmlarning territorial taqsimlanish tiplarini amaliyotda bir-biridan ajratish uchun bir qancha statik metodlardan foydalaniladi. Bulardan eng oddiysi va qulayi kuzatilayotgan zichlik taqsimlanishi dispersiyasini baholash va uni ortacha zichlik bilan taqqoslashdir. Masalan: katta otloqda tarqalgan bir tur ot osimlikning populyatsiya zichligini aniqlaymiz. Bu tur osimlikning populyatsiyasi ortacha zichligini aniqlash uchun standart ramka bilan u egallagan territoriyaning har xil joylaridan (0.5 m2) namunalar olamiz va har biridagi individlar sonini sanab chiqamiz. Individlar sonini olchangan ramkalar umumiy maydoniga bolamiz va olingan har bir ramka (namuna maydoni) uchun ortacha populyatsiya zichligini aniqlaymiz. Bu populyatsiya ortacha zichligini ham belgilaydi va m bilan belgilanadi.
Kuzatilayotgan populyatsiyada zichlik taqsimlanish dispersiyasini (-G2)baholash uchun zichlikning ortacha miqdori bilan har bir olchashdagi ( ramkadagi ) sonlar miqdori taqqoslab koriladi va ular sonining ortacha songa nisbatan tebranishi G2 dispersiyani belgilaydi.
Pausson qonuniga asosan dispersiya ortachaga teng bolsa, (G2 =m) tasodifiy, G2m notekis taqsimlanish tipi deb yuritiladi.
Dispersiyaning ortacha songa nisbati territorial taqsimla-nishning oddiy korsatkich darajasi hisoblanadi.
Populyatsiyalar ortacha zichligi va individual uchastkalarining hayvonlar katta kichikligiga bogliqligi
Tabiatshunoslar azaldan biladilarki hayvon tana hajmi qancha katta bolsa, shuncha katta maydonni egallaydi. Bu u oz chegarasini qoriqlaydimi - yoqmi bundan qatiy nazar. Buning sababi, hayvon qancha yirik bolsa shuncha kop energiya talab qiladi, buning uchun kop ovqat kerak, buni esa katta hududdan topish mumkin. Masalan: buni otxor sut emizuvchilar misolida koradigan bolsak: sariq dala sichqoni umumiy ogirligi 27 gramm, bir sutkada 2.4 quruq ozuqa talab qiladi, los 200 kg ogirlikda 6.5 ozuqa, Afrika fili 4 t. ogirlikda 42.6 kg.
Shunga kora har bir hayvon mа’lum territoriyani egallaydi. U umrining asosiy qismini shu territoriyada o‘tkazadi. Ammo bu ko‘rinishi mavsumiy tarzda o‘zgarishi mumkin. Fasllarni o‘zgarishi ular ozuqasi miqdoriga tа’sir qiladi.
Hayvonlarning gavdasi qancha yirik bolsa, uning individual territoriyasi ham shuncha keng boladi. Agar shu maydonda ozuqa zichligiga boglik boladi. Territorial xulq-atvor shakllanishi ham evolyutsiya jarayonida barcha hayotiy resurslardan samarali foydalanish adaptatsiyalarining mahsulidir.
Oz territoriyasini himoya qilish uchun ketgan vaqt va energiya miqdori buning natijasida olingan samaradan oshib ketmasligi kerak. Chunki ozuqa resurslarining past darajadagi zichligi yoki butunlay kopligi tufayli territorial xulqatvorning ahamiyati yoqoladi (hayvonlar butun vaqtini oziq axtarib otkazsa yoki ovqat hamma uchun yetarli bolsa). Masalan: nektar bilan oziqlanuvchi tropik qushlaridan Keniya toglarida uchrovchi nektarnitsa gullarda nektarning ortacha miqdori saqlanganda oz territoriyasini himoya qiladi. Guldagi nektar ortacha miqdoridan oz yoki kop bolganda ham himoya qilmaydi.
Hayvon gavdasi qanchalik yirik bolsa, shuncha katta hayotiy makon talab qilinadi va gavdaning kattalashishi zichlikni kamayishiga olib keladi. Populyatsiya zichligi umumiy xususiyati ular gavdasining ortacha massasiga bogliq.
Do'stlaringiz bilan baham: |
