Mustaqil ish xalqaro marketing muhiti (Yaponiya misolida)

---

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS 
TA`LIM VAZIRLIGI 
MIRZO ULUG`BEK NOMIDAGI O`ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI 
JIZZAX FILIALI 
“AMALIY MATEMATIKA” FAKULTETI 
“IQTISODIYOT” KAFEDRASI 
“MENEJMENT VA MARKETING” FANIDAN 
MAVZU
:
Marketingni tashkil qilishning Buyuk Britaniya tajribasi 
Topshirdi: 140-20 guruh talabasi 
R.Yaxshilikov 
Qabul qildi:
Azimov.Y 
Jizzax 2022 
MUSTAQIL ISH 

---

Xalqaro marketing muhiti (Yaponiya misolida)
H
ozirgi kunda jahon hamjamiyati uchun xalqaro iqtisodiy munosabatlarning 
xalqaro mehnat taqsimoti asosida rivojlanish jarayoni juda xos bo‟lib, ayrim 
mamlakatlar yoki mamlakatlar guruhlari o‟rtasida obyektiv, barqaror tijorat 
munosabatlarini aks ettiradi. Rivojlanib borayotgan jahon hamjamiyati iqtisodiy 
jarayonlarni 
baynalmilallash-tirish 
tendensiyasini 
kuchaytiradi, 
ishlab 
chiqarishning xalqaro ixtisoslashuvi va kooperatsiyasiga ko‟maklashadi, savdo va 
ilmiy-tadqiqot, konstruktorlik ishlari bilan almashinishga xizmat qiladi. Bu jarayon 
sotuv bozorini kengaytirishning barcha omillarini hisobga olish, xalqaro tijorat-
xo‟jalik aloqalarining barcha zamonaviy shakllarini rivojlantirishni talab qiladi. 
Tashqi iqtisodiy aloqalarning kengayishi eksport va importda, xalqaro auktsion va 
savdolarda, chet el korxonalariga kiritiluvchi investitsiyalarda va nihoyat tovar va 
xizmatlar jahon bozorida namoyon bo‟lib, ko‟plab mamlakatlarda faoliyat 
ko‟rsatuvchi hamda chet eldagi ishlab chiqarish va sotuv bo‟linmalaridan 
foydalanuvchi transmilliy korporatsiyalar amalda butun jahon uchun ishlaydi. 
bo‟larning barchasi tovar va xizmatlarni mamlakat hududidan tashqarida sotish 
bo‟yicha maxsus tadbirlar majmuasi – tashqi iqtisodiy faoliyatda marketing 
zaruratini yuzaga keltiradi. Bu erda gap xalqaro firmalar haqida boradi. Bu 
firmalarning ishlab chiqarish va tijorat faoliyati xorijiy mamlakatlarda ham 
tarqaladi hamda ular sho‟„ba korxonalarning mavjudligi, texnologik kooperatsiya 
va ixtisoslashuv, resurslar bazasining umumiyligi, boshqaruv va nazoratning 
markazlashuvi bilan tavsiflanadi.
8
Ushbu vazifani muvaffaqiyatli hal qilish uchun xalqaro marketing usullaridan – 
ishlab chiqarishni tashkil etish va tovar mahsulotlarini sotish kompleks tizimi, 
xalqaro 
bozor 
tadqiqotlari 
va 
prognozlash 
asosida 
muayyan 
xorijiy 
iste„molchilarning talab va ehtiyojlari, xohish-istaklari va odatlarini qondirish 
uchun xizmat ko‟rsatishdan unumli foydalanish zarur. Tashqi iqtisodiy faoliyatda 
marketing tamoyillari va usullaridan foydalanish tobora dolzarb ahamiyat kasb etib 
bormoqda. Chet el mamlakatlarida marketing sohasidagi tashqi iqtisodiy faoliyat 
xalqaro marketing nomini olgan. 
Uning yuzaga kelishiga o‟tgan asrning 60-yillarida xalqaro mehnat taqsimoti, 
ishlab chiqarish sharoitlarining jadallashuvi va turli mamlakatlarda tovar iste„mol 
qilishning chuqurlashuv jarayoni asosiy sabab bo‟ldi. Xalqaro marketing sohasida 
Yevropa marketing jamiyati (ESOMAR), Xalqaro marketing federatsiyasi 
(IFM), shuningdek, 
ko‟pchilikka 
ma„lum 
bo‟lgan Amerika 
marketing 
assotsiatsiyasi (American Marketing Association – AMA) kabi xalqaro tashkilotlar 
faoliyat ko‟rsatmoqda. 
Xalqaro marketing ko‟pincha mamlakatlar chegarasidan tashqaridagi tovar va 
xizmatlar marketingi yoki mahsulot va xizmatlarni ikki yoki undan ortiq 

---

mamlakatda ishlab chiqaruvchi va taqsimlovchi xalqaro kompaniya tomonidan 
amalga oshiriluvchi marketing sifatida ta„riflanadi. Xalqaro marketing 
konsepsiyasining mazmuni va uning rivojlanish yo‟nalishlari tovar va xizmatlar 
jahon bozori bilan aloqasi xarakteri va kengligiga bog‟liq bo‟ladi. 
Tashqi iqtisodiy faoliyat marketingining o‟ziga xos xususiyatlari: 
Tashqi bozorda muvaffaqiyatli faoliyat ko‟rsatish uchun juda katta va maqsadli 
yo‟naltirilgan hatti-harakatlarni amalga oshirish, marketing usullari va 
tamoyillariga ichki bozorga nisbatan ketma-ketlikda rioya qilish lozim. 
2. Tashqi bozor, uning imkoniyatlari va talablari xalqaro marketing faoliyatida 
ichki bozorni o‟rganishga nisbatan murakkab va ko‟p mehnat talab qiluvchan 
jarayondir. U tashqi iqtisodiy aloqalar ishtirokchilari tomonidan mos keluvchi 
bo‟linmalar tuzish hamda mamlakatdagi yoki xorijiy maslahatchi firmalarning 
axborot imkoniyatlarida foydalanishni talab qiladi. 
3. Tashqi bozor talablariga javob berish tashqi bozorga chiqqanidan bir necha yil 
o‟tgandan so‟ng ham raqobatbardoshlik ko‟rsatkichlarini saqlab qoluvchi 
tovarlarni tayyorlash va ishlab chiqarishni anglatadi. 
Firmaning xalqaro marketing faoliyatidagi asosiy vazifa iste„molchilar talabini 
firmaning tijorat manfaatlariga mos holga keltirishdir. Xalqaro marketingning 
maqsadi firmaning tashqi bozordagi ijobiy imidjini yaratish va qulay natijalarga 
erishish hisoblanadi. Xalqaro bozor subyektlarining marketing maqsadlarini sifat 
va miqdor bo‟yicha ajratib ko‟rsatish mumkin. 
Xalqaro marketingning asosiy tamoyili ishlab chiqarishning yakuniy natijalarini 
chet ellik iste„molchilarning haqiqiy talab va istaklariga yo‟naltirishdir. 
Xalqaro marketingda asosiysi – maqsadli yo‟nalganlik va komplekslilik, ya„ni 
tadbirkorlik, xo‟jalik, ishlab chiqarish va sotuv faoliyatini o‟zaro bog‟liq bo‟lgan 
ketma-ketli tizimga birlashtirishdir. 
Tashqi iqtisodiy faoliyatda marketing konsepsiyasini tayyorlash va amalga oshirish 
jarayoni bir qator ketma-ket bosqichlarni o‟z ichiga oladi. Xalqaro marketingni 
rejalashtirish va amalga oshirish jarayoni: 
Dastlabki bosqich – dastlabki ma„lumotlarni to‟plash va muhim bo‟lishi 
kutilayotgan xorijiy bozorlar orasidan eng ustuvorlarini tanlab olish uchun 
taxminiy tahlilni amalga oshirish. 
1-2-bosqich – Har bir ustivor mamlakat uchun to‟liq (to‟laroq) ma„lumotlarni 
yig‟ish. Bozordagi imkoniyatlar, tavakkalchiliklar va ularga mos ravishda 
korxonalarning har bir ustivor bozordagi salohiyatining kuchli va kuchsiz 
tomonlarini aniqlash. 

---

3-4-bosqich – korxonaning bosh maqsadlaridan kelib chiqqan holda tashqi 
iqtisodiy faoliyatning umumiy maqsadlari, chet el bozorlariga oid maqsadlar, 
bozorlarni tanlash va segmentlashni aniqlash. Bozorga kirib borish strategiya 
variantlari va tashqi iqtisodiy aloqa shakllarini ishlab chiqish. 
5-6-bosqich – muqobil strategiyalarni korxona salohiyatining maqsad va 
strategiyalarga mos kelishi va amalga oshirilishi bo‟yicha baholash. Har bir 
ustuvor mamlakat bo‟yicha marketing rejasini ishlab chiqish va korxonaning tashqi 
iqtisodiy faoliyati bo‟yicha umumiy strategiyani optimallashtirish. 
7-8-bosqich – marketing chora-tadbirlari tezkor rejalarini ishlab chiqish va qabul 
qilishdan so‟ng ularni amalga oshirish, nazorat qilish. 
9-bosqich – konsepsiyani aniqlash va unga o‟zgartirish kiritish. 
9
Jahon bozorida marketing tamoyillari va usullari asosida ish yuritishning hamma 
uchun bir xil formulasi mavjud emas. Bunday faoliyatning muayyan shakllari bir-
biridan sezilarli farq qilishi mumkin. Marketing yondashuvida asosiysi maqsadli 
yo‟nalganlik, marketing faoliyati va boshqa turdagi faoliyatlarning tarkibiy 
qismlarini belgilangan strategik maqsadlarga erishish uchun yagona yo‟naltirilgan 
texnologiya jarayoniga birlashtirishdir. 
Marketing konsepsiyasi xalqaro bozor subyektlarining tijorat-xo‟jalik faoliyatini 
tashkil etish tizimi bo‟lib, bunda chet ellik xaridorlarning ehtiyojlarini aniqlab, 
ularni o‟z raqobatchilariga nisbatan samaraliroq qondirish usullarini topgan 
holdagina o‟z mahsulotlarini chet elda muvaffaqiyatli sotishni mo‟ljallaydi. O‟z 
maqsadlarigsha erishish uchun ishlab chiqaruvchi birinchi o‟ringa chet ellik 
xaridorlarning muayyan ehtiyojlarini qo‟yadi. Shu sababli boshqaruvda asosiy 
e„tiborni ishlab chiqarish faoliyatidan o‟z mahsulotlariga bo‟lgan ehtiyojni 
marketing usullari tizimi yordamida saqlab qolish va kengaytirishga qaratish 
zarurati tug‟iladi. 
Shu tariqa, marketing konsepsiyasi bu chet ellik xaridorga yo‟nalganlik bo‟lib, 
ishlab chiqarishni uning manfaatlariga xizmat qilishiga asosalanadi. 
Yaponiya juda faol tashqi savdo mamlakati. Agar 2019 yil uchun mavjud bo'lgan 
so'nggi ma'lumotlarni ko'rib chiqsangiz, u eksport hajmi bo'yicha dunyoda 
to'rtinchi o'rinni egallaydi (taqqoslash uchun Rossiya 14-o'rinda), shuningdek, 
import bo'yicha to'rtinchi o'rinda turadi (Rossiya 22-o'rinda). Yaponiyaning yana 
bir o'ziga xos xususiyati eksport va import balansining yuqori darajasidir, delta -15 
milliard AQSh dollaridan sal ko'proq. Kuchli o'ntalikka kirgan mamlakatlarning 
hech birida tashqi savdo balansi nolga yaqinlashmagan (Koreyada 39 milliard 
AQSh dollari). Shunday qilib, biz shuni xulosa qilishimiz mumkinki, muhim 
transport yo'lagi bo'lmagan Yaponiya o'z iqtisodiyotini rivojlantirish va aholi 
turmush darajasini saqlab qolish uchun xalqaro mehnat taqsimotining 
afzalliklaridan foydalanib, o'ta muvozanatli tashqi savdo siyosatini olib bormoqda. 

---

Yaponiya bozori umuman olganda yuqori xarid qobiliyatiga ega. Mamlakat YaIM 
bo'yicha dunyoda AQSh, Xitoy va Hindistondan keyin to'rtinchi o'rinni egallaydi 
va nominal YaIM bo'yicha u uchinchi o'rinni egallaydi (AQSh va Xitoydan keyin). 
Aholisi bo'yicha Yaponiya dunyodagi o'n birinchi mamlakatdir (yaqinda uning 
o'rnini reytingning o'ninchi qatoridan Meksika egalladi). 
Yakuniy iste'molga yo'naltirilgan mahsulotlar eksportchilari uchun juda muhim 
iqtisodiy ko'rsatkich bu aholi daromadlarining tengsizligi ko'rsatkichidir. 
Tengsizlik qanchalik baland bo'lsa, mahsulotingizni bozorga olib chiqish 
shunchalik qiyin bo'ladi (agar siz tovarlarning hashamatli toifalarini hisobga 
olmasangiz), chunki aholining aksariyati yuqori sifatli va shunchaki sotib olish 
imkoniga ega emas 
BMT mamlakatlararo taqqoslash uchun tengsizlikning uchta asosiy ko'rsatkichini 
hisoblaydi - eng boylarning 10% dan kambag'allarning 10% gacha bo'lgan 
daromad nisbati, eng boylarning 20% dan eng qashshoqlarga 20% gacha bo'lgan 
daromad darajasi va Jini indeksi. Yaponiya dastlabki ikki ko'rsatkich bo'yicha 
dunyoda etakchi o'rinni egallab turibdi va Jini indeksida ikkinchi o'rinda, aholisi 
ancha kam bo'lgan Daniyadan biroz orqada. Mamlakat aholisi o'rtasida 
daromadlarni taqsimlashning ushbu tartibi shuni ko'rsatadiki, aksariyat yaponlar 
sifatli mahsulot uchun, ammo buning uchun maqbul narxda to'lash imkoniyatiga 
ega. 
Shu bilan birga, Yaponiya bozori allaqachon turli xil takliflar bilan to'yingan va 
shuning uchun raqobat juda yuqori. Bundan tashqari, mahalliy ishlab chiqarish, shu 
jumladan oziq-ovqat mahsulotlari sohasida juda yaxshi darajaga ega, bu esa butun 
dunyo bo'ylab yapon tovarlarini faol ravishda eksport qilishga imkon beradi. 
Ayniqsa, agar mamlakat uchun an'anaviy mahsulotlar haqida gapiradigan bo'lsak. 
Yaponiya importni qanday boshqarayotganiga oid ko'plab qiziqarli misollar 
mavjud. Masalan, Qo'shma Shtatlarda sotib olingan guruch asosan yem-xashak 
yoki qayta ishlash uchun ishlatiladi, shuningdek, iqtisodiy sharoitlari yomon 
bo'lgan mamlakatlarga, masalan, qo'shni Shimoliy Koreyaga gumanitar 
yordamning bir qismidir. Yaponiya dunyoda birinchi bo'lib zamonaviy 
menejmentni rivojlantirdi barcha xodimlarni korxona va firmalar faoliyatiga, arzon 
narxlardagi sifatli mahsulot ishlab chiqarishga jalb qiladigan "inson yuzi" bilan. 
Tabiiy resurslarga qashshoq mamlakatda an'anaviy ravishda "bizning boyligimiz 
inson resurslari" tamoyili ishlab chiqilgan bo'lib, unga muvofiq ushbu resurslardan 
eng samarali foydalanish uchun sharoitlar yaratiladi. So'nggi yillarda ularning 
soni boshqaruvning yapon shakllari va uslublariga qiziqish, chunki ushbu 
mamlakatning jadal muvaffaqiyatli rivojlanishi dunyodagi etakchi o'rinni 
egallashga imkon berdi. Yaponiya dunyodagi eng yirik yo'lovchi avtomobili ishlab 
chiqaruvchisi; ommaviy ishlab chiqarilgan yarimo'tkazgichli mikrosxemalarning 
deyarli barcha toifalarini ishlab chiqarishda ustunlik qiladi; dunyodagi eng 

---

raqobatbardosh mamlakat sifatida tan olingan; savodxonlik, ijtimoiy siyosat, hayot 
sifatini ta'minlashda etakchi o'rinni egallaydi. Yaponiya boshqaruv tizimi qisman 
mahalliy urf-odatlar ta'siri ostida, qisman Ikkinchi Jahon Urushidan keyin 
Amerikaning bosib olinishi tufayli, qisman urushdan keyin qashshoqlik va 
vayronagarchilikka qarshi kurash zarurligiga reaktsiya sifatida rivojlandi. Yapon 
menejmentining shakllanishiga Amerika menejment g'oyalari ta'sir ko'rsatdi. 
Shunday qilib, eng muhimi yaponiya menejment g'oyasi ish haqi oluvchisi butun 
umr bir firmada ishlashi kerakligi amerikalikdir, ammo Yaponiyada bu g'oya juda 
katta ta'sirga ega. Yaponiya menejmentining tashkiliy va texnik tarkibi tizimni o'z 
ichiga oladi "Kanban" ("o'z vaqtida") integratsiyalashgan sifat menejmenti, faqat 
mijozlarga yo'naltirilganlik, "ishtirok etuvchi boshqaruv" va "oldinga fikrlash" 
usullari, moslashuvchan tashkiliy tuzilma, boshqaruvni boshqarish tizimi va 
boshqalar. Birinchi marta Kanban tizimi ishlab chiqildi va "" avtomobil 
kompaniyasida qo'llanildi. Ushbu tizimning mohiyati katta partiyalardagi 
mahsulotlarni ishlab chiqarishni rad etishga va turli modeldagi mahsulotlarni 
doimiy ravishda ko'p tarmoqli ishlab chiqarishni yaratishga qadar kamayadi; shu 
bilan birga, saytlarni etkazib berish shunday kichik guruhlarda amalga oshiriladi), 
mohiyatan u qismlarga bo'linadi.Kanban tizimi bilan ishlashning mohiyati shundan 
iboratki, ishlab chiqarish tsiklining barcha bosqichlarida kerakli yig'ish yoki qism 
"ishlab chiqarishni o'z vaqtida bajarish" joyiga etkazib beriladi, ya'ni. chindan ham 
chakana savdo tarmog'ida zarur bo'lgan paytda tayyor mahsulotlar ishlab chiqarilib 
yuboriladi. Har bir operatsiyani bajaruvchi keyingi operatsiyani bajaruvchisini o'z 
iste'molchisi deb bilishi va ishlab chiqarish jarayonidagi o'z qismini ehtiyotkorlik 
bilan bajarishi kerak. 
Kanban tizimining asosiy afzalligi uning soddaligi, ammo uni amalga oshirish 
oson emas. Masalan, ushbu tizimni qo'llash ishlab chiqarish uskunalarini 
almashtirish vaqtini sezilarli darajada qisqartirmasdan va qayta jihozlashsiz, 
shuningdek boshqa ilmiy-texnik taraqqiyot asosida erishish mumkin bo'lgan 
boshqa bir qator old shartlarni bajarmasdan amalda imkonsizdir. Kanban tizimidan 
foydalanish qimmatga tushadi, ammo uni amalga oshirgandan so'ng, xarajatlar 
to'langanidan ko'proq bo'ladi va materiallardan oqilona foydalanish, mehnat 
unumdorligi va mahsulot sifatini oshirish hisobiga katta iqtisodiy samaraga 
erishiladi. 
Dunyoning biron bir mamlakati ishlab chiqarish samaradorligi va mahsulot sifatiga 
Yaponiyadek e'tibor bermaydi. Bu mamlakat aholisi turmush tarzining bir 
qismidir. Yaponlar aytganidek, "sifat - bu ongning holati, unumdorlik - bu ezgu 
xulqning usuli". 
Yaponiyaning etakchi firmalari iste'molchilarga yo'naltirilgan. Shu munosabat 
bilan biz Rossiyaning yangi tadbirkorlari ko'pincha bor narsalarini sotishga 
moyilligini ta'kidlaymiz. Haqiqiy bozor iste'molchilarga kerak bo'lgan tovarlar va 
xizmatlarni sotadigan ishbilarmonlar tomonidan shakllanadi, ular ishlab chiqargan 
yoki sotishga muvaffaq bo'lgan narsalar emas. 

---

Yaponiyaning "Kanban" tizimiga muvofiq sifat menejmenti bo'yicha sifat 
menejmenti bo'yicha sifat menejmenti bilan birlashgan holda sifat menejmenti 
bo'yicha asosiy qoidalarini qisqacha Yaponiyaning "Muri, Muda, Mura-dan 
saqlaning" degan maqoldan foydalanish mumkin. ortiqcha, yo'qotish va tengsizlik. 
Yaponiyalik tadbirkorning maqsadi har bir xodimning mahorati, iste'dodi va 
qobiliyatidan maksimal darajada foydalanishdir. Shu sababli, "ishtirok etuvchi 
boshqaruv" usuli pastdan yuqoriga qarab qarorlar asosida qo'llaniladi va har bir 
ishchi o'zining ma'suliyat hissasini o'z zimmasiga oladi, bu uning qobiliyatidan eng 
samarali foydalanishga imkon beradi. Qarorlar jamoaning barcha a'zolari 
tomonidan muhokama qilinadi, ular asta-sekin qabul qilinadi, ammo ular tezda ijro 
etiladi (chunki uning muhokamasida hamma qatnashgan). Qarorlarning sifati 
yuqori va xatolar kam, chunki katta miqdordagi ma'lumot qayta ishlanadi. 
Hamjihatlik bilan boshqarish mehnat unumdorligining oshishiga va mahsulot 
sifatining oshishiga olib boradi. 
Yaponcha uslubdagi sifat ham qiyin, ham oddiy 
Mamlakatimizda mahsulotlar sifatini tubdan yaxshilash bo'yicha olib borilayotgan 
keng ko'lamli ishlar nuqtai nazaridan ushbu savollarga javob izlash o‟zbek 
mutaxassislari uchun amaliy ahamiyatga ega. 
Mahsulotlar sifatini oshirish bo'yicha ishlarni tashkil etish shakllari va 
usullarining rivojlanish dinamikasi, Yaponiyada sifat muammosini hal qilishning 
turli bosqichlarida ularning samaradorligini baholash katta qiziqish bilan 
kuzatilmoqda. Ishlatilgan va ishlab chiqilgan sifatni oshirish uslublariga nisbatan 
ba'zi tanqidlar mavjud. Shu bilan birga, Yaponiyada ular sifatni yaxshilashga 
yordam beradigan barcha narsalarga juda ehtiyot bo'lishlarini payqash oson. 
Tajriba asta-sekin to'planib, saqlanib qoladi va keng tarqatiladi. Sifatni 
yaxshilashning yangi usullari paydo bo'lishi bilan ilgari to'plangan tajriba, ilgari 
ishlatilgan usullarni inkor etish tendentsiyasi mavjud emas. Sifat menejmentining 
yuqori darajadagi rivojlanishi mavjud. Ko'pgina mutaxassislar sifat menejmentini 
to'liq shaklda, aniq tuzilishga va qat'iy tarkibga ega bo'lgan narsa sifatida qabul 
qilishadi. Albatta, sifatni oshirish bo'yicha ishlarni amaliy tashkil etish uchun bu 
tizimning tuzilishi, uning maqsadi, individual vazifalar va funktsiyalarning 
mazmuni, ularni ishlab chiqarish ishtirokchilari o'rtasida taqsimlash usullari juda 
muhimdir. Biroq, mahsulot va xizmatlar sifatini oshirish muammosi shu qadar 
murakkab va xilma-xilki, uni yuqori darajadagi menejerlardan tortib to ishchigacha 
bo'lgan barcha ishlab chiqarish jarayonining ishtirokchilari singdirgan 
taqdirdagina, uni muvaffaqiyatli hal etish mumkin.
10
Shunday qilib, sifat mahsulot sifatini boshqarish bo'yicha alohida ixtisoslashgan 
bo'linma emas, balki har kimning manfaatiga aylanadi. 

---

Korxonalar, assotsiatsiyalar va firmalar darajasida mahsulot sifatini oshirish 
bo'yicha ishlarni tashkil etishda dastlabki pozitsiyalarning bu o'xshashligi 
o'rganishga qiziqish va Yaponiya tajribasining boshqa jihatlarini rag'batlantiradi. 
Yaponiya har xil turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarish bo'yicha dunyoda 
etakchilardan biri hisoblanadi. Shaxsiy gigiena vositalaridan tortib to katta 
o'lchamdagi jihozlarga qadar yaponlar hamma narsani qilishadi degan taassurot 
paydo bo'lishi mumkin.