Музейшунослик indd

Ochiq osmon ostidagi muzeylar.
XIX  oxirida  Yevropa  muzeylarning  yangicha  turlarining pay-
do bo‘lishi  bilan mashhur bo‘lgan, bu konsepsiya keyingi yuz yillik 
muzeyshunoslik g‘oyalarining  rivojlanishini    belgilab  berdi.   Yangi 
muassasa   “ochiq osmon ostidagi osmon muzey”  nomini  oldi.  Bun-
ga shved tilshunos-etnografi  Artut Xaselius (1833-1901)   asos  soldi.  
U 1870-yillarda  mamlakatning  qishloq  hududlari bo‘ylab  sayohat  
qilib, lekin sanoatlashish  va  shaharlashish oqibatidagi  xalqaro  va  
mahalliy  g‘amgin holatlarni  ko‘rdi:  eski  fermer   xo‘jaliklari  inqiro-
zga  keldi,  xalq   amaliy san’ati  va  hunarmandchiligi  so‘na  boshladi,  
milliy   kiyimlar   muomaladan chiqdi,  xalq  amaliy  san’ati – folklori,  
musiqa,  raqslari  yo‘qolib   ketish  xavfiga   uchradi.  Qishloq  ahol-
isning   shaharga  ko‘chishi  ulardagi  ko‘p asr-lik  an’analarni  yo‘q  
bo‘lishiga  olib keldi, jamiyatning zamonaviy-lashishga   intilishi  esa  
evropa   shaharlaridagi bir xil hayot tarzini  o‘sishiga   zamin  yaratadi.  
Bu   holatlarda  aynan  milliy  madaniyat   qishloq   an’analari  bi-
lan umumlashib  ifodalana  boshladi,  o‘sha  paytlardagi  an’ananing  
yo‘qolib  ketish hissi  aniqlashib  bordi.  so‘nib  borayotgan   madani-
yatga qiziqish  va  yo‘qolib ketmasligiga  g‘amxo‘rlik skandinaviya-
da shaxsiy  yog‘och  qurilmalar to‘plami,  xo‘jalik  qurilmalari,  xalq   
san’ati  namunalarini   saqlanib  qolishiga olib keldi. kolleksionerlar   
ichida  1870-yillarda  shvetsiyaning turli jarayonlarida xalq uylari va 
kostyumlari  inter’erilarini  namoyish  qilgan, madaniy  amaliy san’at  
buyumlari  kolleksioneri  Artur Xaselius bo‘lgan. Bularning  ichida  
shimoliy  muzey  tarkibiga  kiruvchi,  1873-yilda stokgolm-ning  ma-
halliy  uylaridan  birida  ochilgan “Skandinaviya   etnografik to‘plami”  

---

131
bo‘ldi.  Yo‘qolib  borayotgan shved madaniyatini   saqlab  qolishga 
intilish  yo‘lida  Artur  Xaselius   muzey  eksponatlariga   ko‘proq  uy   
qurilish interyerlarini, ularning holatini uzoq namoyon  qildi,  hay-
von  siymolaridan ko‘cha namoyishlari  (san’at namunalari),  xalq  
kastyumlari manikenlari va teatr dekoratsiyalar ko‘rinishidagi pey-
zajlar yaratdi.  Lekin muzey  istalgan amaliy  san’at  muhitini  to‘liq 
ko‘rsatib   bermasdi va  Artur Xaselius  noananaviy  qarorga  keldi
65
.
1891-yil oktabrida noodatiy nom olgan Skansen  yangi muzeyi-
ning tantanali  ochilish marosimi  bo‘ldi. Gap  shundaki,  Artut Xas-
elius o‘zini rejalarini amalga oshirish uchun stokgolmdagi Dyugar-
den orolidagi adirni tanladi. XVII asrda bu yerda himoyani mustah-
kamlash uchun okoplar qazilgan  (okop — urush vaqtida soldatlarni 
panadan turib himoya qilish uchun chuqur), Skansen — shved tilidan 
olingan okop  (chuqur)  degan  ma’noni  bildiradi.  shuning  uchun  
bu shu  muzey  nomiga  aylandi, keyinchalik  esa  barcha    ochiq 
osmon ostidagi muzeylarga namuna  bo‘ldi. 1886 — 1891-yillar 
boshida 1,5 gektar bo‘lgan, bo‘lajak skansen hududiga mamlakat-
ning  hududlaridan   uylar  va  fermer  xo‘jaliklarini  olib   kelishdi, 
dehqon   hovlisida  uy sigiri  o‘z  o‘rnini   egalladi, “Zoopark”  (zo-
ologik bog‘) da esa yovvoyi hayvonlar, qadimdan ovchilik nishoni 
bo‘lgan  — ayiq, bug‘u, silovsin joy oldi. Artur Xaselius keltirilgan 
uy-joylar atrofida tabiiy o‘simliklar muhitini yaratishni rejalashtirdi 
va uning konsepsiyasiga muvofiq o‘simliklar dunyosi mahalliy yer 
tarkibi bilan birlashib, uyg‘unlashishi kerak edi. hamma narsadan 
ko‘proq Artur Xaseliusni ota urug‘-qishloq jamiyatining odamlari, 
ularning kundalik ishlari, bayramlari, san’ati va turli xil an’analarini 
ko‘rsatish g‘oyasi qiziqtirar edi. shuning sababli ekspozitsiyalarni 
jonlantirish uchun uylarda hunarmandchilik, shudgor, uy hayvonlari 
bilan shug‘ullanuvchi odamlar paydo bo‘ldi. Maxsus jihozlangan joy-
larda muzeyga kelgan muhlislar ko‘z o‘ngida metalldan, shishadan, 
loydan badiiy buyumlar yasalardi. Bu muzeyga unutilgan muhitning 
65
 Bulding National Museums in Europe 1750-2010, 885 p.

---

132
nusxasini namoyon qildi. Skansen xalq milliy raqsi, musiqasi, xalq 
og‘zaki ijodi, an’anaviy tantanalar va xaql bayramlari o‘tkaziladigan 
mashhur joyga aylandi
66
.
shubhasiz, birinchi ochilgan ochiq osmon ostidagi muzey XIX 
asr ikkinchi yarmidagi xalq madaniyati va bu madaniyatni saqlashga 
bo‘lgan intilishini namoyon qilgan birinchi paydo bo‘lgan muzey 
bo‘ldi. shu bilan bir qatorda, bu muzeyshunoslik sohasidagi yangi 
tendensiyaga asos soldi. Muzeyshunoslik sohasida yodgorliklargina 
emas balki, uning boshqa obyektlar bilan tarkibiy aloqalari, tarixiy 
muhitni har xil bosqichlar bo‘yicha to‘liq tiklash yo‘lga qo‘yildi. 
Muzey ishidagi amaliy va nazariy yondoshish bosqichma-bosqich 
davom etdi. Ochiq osmon ostidagi  muzeyda  etnografik  ekspozit-
siyalarni  yaratish  g‘oyasini  birinchi  bo‘lib  1790-yilda  Daniyada        
yashovchi shvetsariya yozuvchisi Charls Bonstetten ilgari surgan. U 
Fredensberg qal’asidagi mamlakatning turli hududlaridagi kostyum-
lar manikenlarini ko‘rib, hayratlanib shunday yozgan: 
“Bularni  ko‘rib  menga  shunday  fikr  keldiki:  dengiz  bo‘yidagi 
qayrag‘ochli o‘rmonda ingliz bog‘ini yaratib, u yerga Lapland uy-
lari va Farer orollaridagi qamish kulbalar, islandiyaliklarning yam-
yashil uylari va bu xalqlarning mehnat qurollari va uy jihozlari bilan 
qoplangan ko‘rinishi keldi. O‘rmondagi so‘qmoq meni island uyiga, 
so‘ngra fin kulbasiga tez eltib boradi. Obyektlarni bunday joylashti-
rish ko‘p qulayliklarni keltirgan bo‘lardi”. 
Agar XIX asrning birinchi yarmida etnografik materiallar muzey-
larda o‘z-o‘zicha namoyon qilingan bo‘lsa, yuz yillikning uchin-
chi qismida amaliy “jonlanish”, ya’ni milliy libosdagi manikenlar 
ekspozitsiyalari yetarlicha keng tarqaldi. o‘z navbatida, ekspozit-
sion g‘oyalarning rivojlanishi, milliy va xalqaro ko‘rgazmalar tash-
kil bo‘lishiga olib keldi. 1867-yildagi keng xalqaro rezonansga ega 
bo‘lgan Moskvadagi etnografik ko‘rgazmada san’at, mehnat qurollari, 
66
 Bulding National Museums in Europe 1750-2010, 890 p.

---

133
ro‘zg‘or buyumlari va xo‘jalik liboslarini — xalq arxitektura namu-
nalarini kompleks usulida ko‘rsatish qo‘llandi. Bu ko‘rgazmada har 
bir xalq o‘zining milliy ro‘zg‘or buyumlarini manikenlar yordamida 
namoyish etishdi. 1878-yilda Parijdagi butunjahon ko‘rgazmasida 
bir qancha yog‘och uylar va ulardagi interyer ko‘rinishidagi xona-
lar, xonalarda esa insonlarning hayotini ifodalovchi milliy libosdagi  
manikenlar va ro‘zg‘or buyumlari namoyish qilindi. hattoki, ba’zi 
bir xalqaro ko‘rgazmalarda huddi tirik eksponat ko‘rinishidagi har 
xil mehnatlar bilan shug‘ullanayotgan insonlarni ko‘rish mumkin edi. 
shunday qilib, 1870 — 1880-yillardagi ekspozitsion amaliyot ochiq 
osmon ostidagi muzey konsepsiyasining rivoji va masshtabli interyer-
lar yaratish uchun muhim rol o‘ynadi. Lekin birinchi bo‘lib o‘sha vaqt-
dagi muzeyshunoslikka aniq va to‘liq g‘oyalarni kiritgan  Artur Xase-
lius bo‘lib qoldi.
U tomondan asos solingan yangi muzey konsepsiyasi norvegi-ya, 
Finlandiya, Daniya, shimoliy Germaniya va niderlandiyada tezda o‘z 
o‘rnini topdi. 1901-yilda kopengagen quyisidagi parkda Zorgenfri 
muzeyi, 1902-yilda Oslo atrofidagi Bigdoy yarim orolida, 1904-yilda 
Lillexammerda (norvegiya), 1912-yilda Arnemida (niderlandiya), 
1913-yilda kenningsbergda muzeylar ochilgan. Birinchi Jahon urushi 
tugagunga qadar shimoliy  Yevropa davlatlarida 104 ta ochiq osmon 
ostidagi muzeylar paydo bo‘ldi. Xalq arxitekturasi va turmush namu-
nalarini ko‘chirib o‘tish g‘oyasi va uni saqlab qolish uchun qilingan 
harakatlar jonlandi va bu paydo bo‘lgan yodgorliklarni o‘z joyida as-
rashga turtki berdi. Skansen (ko‘chirilgan obyektlardan yaratilgan