N. I. SodIqova, E. a. KorNIyenko, M. d. XoShimxodjayEva periferIya va ofis qUrilmaLarini ta’MIrLaSh va ishLatish

Ko‘p masalali ish tartibidan foydalanish imkoniyati. 
Ko‘p 
masalali ish tartibi bir vaqtning o‘zida bir necha dasturlar bo‘yicha 
(ko‘p dasturli ish tartibi) yoki bir nechta foydalanuvchilar uchun (ko‘p 
foydalanuvchili ish tartibi) hisoblashlarni bajarish imkonini beradi. 
Bu ish tartibida mashinaning bir necha qurilmalarining ishini vaqt 
bo‘yicha muvofiqlashtirish kompyuterning unumdorligini samarali 
oshirish imkonini beradi. Ayniqsa bu ko‘rsatkich uncha katta bo‘lma-
gan lokal tarmoqda, server vazifasini bajarayotgan, kuchli ishchi 
stansiya sifatida foydalanilayotgan kompyuter uchun juda muhim 
ahamiyatga ega.
ShKning ishonchlilik, narx, og‘irlik va o‘lcham kabi boshqa ko‘r-
satkichlari iste’molchi talablariga doir ko‘rsatkichlar hisoblanadi.
1.3. Shaxsiy kompyuterlarning 
 
funksional bloklari
Yuqorida aytib o‘tilganidek, ShKlar yuqori darajali unifikatsiya-
ga ega bo‘lganligi uning qo‘llanilish sohasiga qarab turli konfigu-
ratsiyalarni tuzish imkonini beradi. Asosiy bog‘lama va bloklarning 
shunday to‘plamlari borki, ularsiz ShKning funksional imkoniyatlari 
to‘liq bo‘lmaydi va u universal kompyuter toifasiga tegishli bo‘lmaydi. 
Bu to‘plam tarkibiga protsessor, xotira bloklari, kiri tish-chiqarish 
va hujjatlashtirish vositalari, elektr ta’minoti va kompyuterlararo 
aloqa bog‘lamalari kiradi. SHKning asosiy bog‘lama to‘plami va 
bloklarining tuzilish sxemasi 1.1-rasmda keltirilgan.
ShKning barcha qurilmalari tizimli shina (tizimli magistral yoki 
kanal) yordamida birlashtiriladi. Bu magistral tarkibiga ShK barcha 
qurilmalarining o‘zaro ulanishini va aloqasini ta’minlovchi to‘rtta 
asosiy shina kiradi:
– manzil shinasi (Address Bus) – tashqi jamlagichlar yoki asosiy 
xotiraning manzil kodining barcha razryadlarini parallel uzatish 
uchun ulovchi sxemadan va bosma platadagi liniyalardan iborat;
– ma’lumotlar shinasi (Data Bus) – (asosiy yoki tashqi) xotiradan 
protsessorga ishlov berishga mashina so‘zning (operandning) 

---

10
barcha razryadlarini parallel uzatish uchun yoki aks ettirish 
qurilmasiga uzatish uchun mo‘ljallangan liniyalar va ulovchi 
sxemalardan iborat;
– boshqaruv shinasi (Control Bus) – ShKning barcha bloklariga 
kodli so‘zlarni yoki alohida boshqaruvchi signallarni uzatish 
uchun mo‘ljallangan liniyalar va ulovchi sxemalardan iborat;
– ta’minot shinasi (Power Bus) – shaxsiy kompyuterning blok-
larini energiya ta’minot tizimiga ulovchi liniyalardan iborat;
Tizimli shina axborot uzatishning uchta yo‘nalishini ta’min laydi.
–
protsessor va asosiy xotira o‘rtasida;
–
protsessor va tashqi qurilmalarning kiritish-chiqarish portlari 
o‘rtasida;
–
asosiy xotira va tashqi qurilmalarning kiritish-chiqarish port lari 
o‘rtasida (xotiraga to‘g‘ridan-to‘g‘ri kirish ish tartibida).
Barcha bloklar shinaga muvofiqlashtirilgan unifikatsiyalangan 
razyomlar orqali bir xil tarzda: bevosita yoki kontroller (adapter) 
orqali ulanadi. Tizimli shinani boshqarish protsessor orqali bevosita 
yoki asosiy boshqaruvchi signallarni shakllantiruvchi shina kontrol-
lerining qo‘shimcha mikrosxemasi orqali amalga oshiriladi. Tashqi 
qurilmalar va tizimli shina o‘rtasida axborot almashinuvi ASCII-
kodlarni qo‘llash bilan bajariladi.
Asosiy bloklarning vazifalarini ko‘rib chiqamiz. 1.2-rasmda 
protsessor funksional bloklarining minimal to‘plamiga ega bo‘lgan 
tipik strukturasi ko‘rsatilgan.
10 
beradi. Asosiy bog‘lama va bloklarning shunday to‘plamlari borki, ularsiz ShKning 
funksional imkoniyatlari to‘liq bo‘lmaydi va u universal kompyuter toifasiga tegishli 
bo‘lmaydi. Bu to‘plam tarkibiga protsessor, xotira bloklari, kiritish-chiqarish va 
hujjatlashtirish vositalari, elektr ta’minoti va kompyuterlararo aloqa bog‘lamalari 
kiradi. SHKning asosiy bog‘lama to‘plami va bloklarining tuzilish sxemasi 1.1-
rasmda keltirilgan. 
1.1-rasm. Shaxsiy kompyuterning tuzilish sxemasi.
ShKning barcha qurilmalari tizimli shina (tizimli magistral yoki kanal) 
yordamida birlashtiriladi. Bu magistral tarkibiga ShK barcha qurilmalarining o‘zaro 
ulanishini va aloqasini ta’minlovchi to‘rtta asosiy shina kiradi: 

manzil shinasi (Address Bus) — tashqi jamlagichlar yoki asosiy xotiraning 
manzil kodining barcha razryadlarini parallel uzatish uchun ulovchi sxemadan va 
bosma platadagi liniyalardan iborat; 

ma’lumotlar shinasi (Data Bus) — (asosiy yoki tashqi) xotiradan protsessorga 
ishlov berishga mashina so‘zning (operandning) barcha razryadlarini parallel uzatish 
uchun yoki aks ettirish qurilmasiga uzatish uchun mo‘ljallangan liniyalar va ulovchi 
sxemalardan iborat; 

boshqaruv shinasi (Control Bus) — ShKning barcha bloklariga kodli so‘zlarni 
yoki alohida boshqaruvchi signallarni uzatish uchun mo‘ljallangan liniyalar va 
ulovchi sxemalardan iborat; 

ta’minot shinasi (Power Bus) — shaxsiy kompyuterning bloklarini energiya 
ta’minot tizimiga ulovchi liniyalardan iborat; 
Tizimli shina axborot uzatishning uchta yo‘nalishini ta’minlaydi. 

protsessor va asosiy xotira o‘rtasida; 
Protsessor 
ТХ
Q 
D
Х
Q 
Q
М
DJ 
EMDJ
CD ROM 
DVD-
Asosiy xotira
Tashqi xotira
Klaviatura, 
sichqoncha 
Video-
monitor 
Printer 
Taymer 
Elektr 
ta’minot 
manbayi 
Tarmoq 
adapteri 
Tizimli 
shina
1.1-rasm.