Raqobat so'zi lotincha “concurrere” s o'zidan olingan bo'lib, to'qnashuv,
qarama-qarshi, musobaqalashmoq - degan ma’noni bildiradi.
Raqobat tovar oldi-
sotdisi va eng yaxshi ishlab chiqarish uchun bozor tizimi qatnashchilari orasidagi ozaro
kurash demakdir. Lekin iqtisodiy va xuquqiy adabiyotlarda raqobat to'g’risida har xil va
qarama-qarshi fikrlar mavjud. Uni ishlab chiqaruvchilar orasidagi asosiy mexanizm,
bozorning sifati, chegarasi, belgisi, xo'jalik mexanizmining elementi, jamiyatni olg'a
intiltiruvchi kuch sifatida ham ta’riflashadi.
Monopoliya yunon tilidan olingan bo'lib, mono - “tanho” va poleo - “sotaman”
degan ma’noni bildirib, yakka xokimlik yoki hukmronlikni anglatadi. Monopolistik
faoliyat esa xo'jalik yurituvchi sub’ektlarning, davlat boshqaruvi organlari va mahalliy
davlat xokimiyati organlarining monopoliyaga qarshi kurash xaqidagi qonun
xujjatlariga xilof bo'lgan, ushbu tushunchalarning vujudga kelishini quyidagicha
keltirish mumkin. Raqobat va monopolistik faoliyat kabi tushunchalar tarixi dastlabki
savdo munosabatlarining paydo bo'lishiga borib taqaladi. Ushbu tushunchalar hamda
raqobat qonunchiliklarining dastlabki ko'rinishlarini qadimgi Vavilon tarixiy
manbalarida ko'rish mumkin. Monopoliyaga qarshi qonunchilikning eng dastlabki
ko'rinishlarini Xammurapi Kodeksi (eramizgacha XVIII asr), qadimgi Hind
yodgorliklaridagi yozuvlar (eramizdan avvalgi 200 yil), Rim bug’doy qonuni
(eramizdan avvalgi 50 yil), Zeno Konstitusiyasi (milodiy 483 yil), Chin dinastiyasi (III
asr) va Ozodlik Xartiyasi (1861 yil)da ko’rish mumkin.
Bundan tashqari, sohibqiron Amir Temur xukmronligi davrida xorijiy
mamlakatlar bilan munosabatda savdo-iqtisodiy aloqalarga ham diqqat-e’tibor
qaratilgan. Yevropa qirollari bilan olib borilgan va bizgacha yetib kelgan
yozishmalarning barchasida har ikki mamlakat o'rtasida savdo aloqalarini yo'lga
qo'yish, savdogarlar qatnovi uchuy imkoniyatlar yaratish masalalari ko'tariladi. Bu
ularning o'z davlati xududida amalga oshirgan raqobat uchuy shart-sharoit yaratishga
qaratilgan tadbirlari, savdo munosabatlariga qilgan e’tibori va xorij xukmdorlari bilan
yozishmalarida savdo munosabatlarini yo'lga qo'yish kabi takliflaridan ko'rinib turadi.
Nizomiddin Shomiyning «Zafarnoma»siga Hofizi Abru qilgan «Ilova» («Xazrat
sohibqironning Ozarbayjon va Iroqi Ajam mamlakatlarini amirzoda Umarga
berilganligi bayonida» qismi)da Amir Temurning mazkur amirzodaga davlat
boshqaruvi xususida qilgan quyidagi nasihatlari keltirilgan: «...Yo'llarni qo'riqlashda
imkoni boricha xarakat qilsin va ularni muhofaza qilishni mamlakatni idora etmok;
shartlaridan biri deb bilsin. Savdogarlar va yo'lovchilarning dillariga ozor yetishiga aslo
yo'l qo'yilmasin». Bu esa Amir Temurning mamalakatda erkin raqobat muhitini
yaratishga katta e’tibor qaratganligidan dalolat beradi.
Iqtisodiyotda sog’lom raqobat muhitini shakllantirish uchun xuquqiy
poydevorning, ya’ni qonunchilik bazasining mavjudligi muhim rol o'ynaydi. Ushbu
sohada izlanish olib borgan olimlarning umumiy fikrlariga ko ra raqobat va monopoliya
qonunchiliklarini yevropacha hamda amerikacha qonunchiliklarga bulish
12
mumkin. Raqobat qonunchiligi dunyodagi mavjud iqtisodiy-xuquqiy sohalar ichida
barcha qirralari keng tarzda o'rganilmagan yangi soha xisoblanadi. Xozirgi kundagi
raqobat bilan bog’liq munosabatlarni tartibga soluvchi zamonaviy qonunchiliklar
orasida debocha deb xisoblanuvchi qonun bu 1890 yilda Amerika Qo'shma Shtatlarida
qabul qilingan “Sherman qonuni”dir. Ushbu qonun dunyodagi bir qator mamlakatlar
(Kanada va Yevropa ittifoqi mamlakatlari)ning monopoliyaga qarshi qonunchiligi
uchuy asos bo' lib xizmat qilgan.
Albatta bu qonun ham tom ma’noda mukammal bo'lmaganligi, ya’ni ushbu
qonunda ayrim tushuncha va tamoyillar e’tibordan chetda kolganligi sababli,
Amerikada 1914 yilda “Kleyton” va “Federal Savdo Komissiyasi to'g'risida”gi
qonunlar qabul qilingan. Shuningdek, 1936 yilda kichik biznes sub’ektlarini yirik
firmalar tomonidan kamsitilishi va ustunlik mavqeini suiiste’mol qilishlarini oldini
oluvchi Robinson-Petman qonuni qabul qilingan bo'lsa, 1938 yilda qabul qilingan
Uiller-LI qonuniga asosan ommani chaltitishga olib keladigan yolg’on, notug’ri
reklamalarni ommaviy axborot vositalarida tarqatilishi ustidan nazorat olib borilishi
ham belgilab qo'yildi.
1950 yilda qabul qilingan Seller-Kevofer qonuni esa bir firma tomonidan
bozordagi raqobatga ta’sir kilishi mumkin bo'lgan boshqa firmaning ashyoviy
elementlarini sotib olishni ta’qiqladi. Dastlabki monopoliya va nosotlom raqobatga
qarshi kurashuvchi amerikacha qonunchilik tizimiga asosan raqobatga ta’sir et ishi yoki
ta’sir etmasligiga qaramasdan monopol hatti-harakatlarning aniq belgi
langan
turlari
qonunga zid deb hisoblanadi.
Shu bilan birgalikda 1982 yilda qabul qilingan “Eksport savdo kompaniyalari
tugrisida”gi qonun xalqaro tadbirkorlik bilan shugullanuvchi xojalik sub’ektlariga
nisbatan antitrast qonunchiligi talablarini bir muncha liberallashuviga olib keldi.
Bundan tashqari, raqobatni rivojlantirish va monopoliyaga qarshi qonunchilikning
yevropacha tizimi ham mavjud bo'lib, unda Yarbiy Yevropa, Avstraliya va Janubiy
Afrika respublikalarining milliy monopoliyaga qarshi qonunchiliklari hamda Yevropa
Ittifoqining qonunchilik majmuasi kiradi. G'arbiy Yevropa monopoliyaga qarshi
qonunlari turli nomlar bilan atalib kelinadi. Germaniya, Shvesariya, Avstriyada bu
qonunchilik antikartel qonunchiligi deb atalsa, Fransiya va Angliyada bu qonunchilik
chegaralangan ishbilarmonlik amaliyoti deb ataladi. Yevropadagi monopoliyaga qarshi
qonunchiliklar orasida eng mashxurlari bu Buyuk Britaniyaning 1948 yildagi
“Monopoliyalar va cheklangan amaliyot nazorati to' grisida”gi, Germaniyaning 1957
yildagi “Raqobatni chegaralash to'g'risida”gi, Fransiyaning 1986 yildagi “Narxlarni
belgilash va raqobat mustaqilligi to'g'risida”gi qonunlaridir.
O'zbekiston Respublikasida monopoliyaga qarshi qonunchilikning paydo bo'lishi
va rivojlanishi mustaqillik yillariga to'g'ri kelib, Respublikamiz birinchi Prezidenti
I.A.Karimovning
tashabbuslari
bilan
mustaqillikning
dastlabki
yillaridanoq
respublikada raqobat qonunchiligiga asos solindi va mamlakatda sog'lom raqobat
muhitini yaratish hamda kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish masalalariga
alohida e’tibor qaratildi.
Sobiq ittifoq doirasida iqtisodiy munosabatlarning buzilishi natijasida tovar
bozorlarida turli xil tanglik va yetishmovchilik holatlari hamda iqtisodiyotning aksar
tarmoqlarida mavjud bo'lgan yakkaxokimlik kabi salbiy oqibatlarni bartaraf etish
13
uchun davlat oldida turgan eng muhim vazifalardan biri bu - monopoliyaga qarshi
qonunchilik bazasini yaratishdan iborat edi. Shu sababli, 1992 yil 2 iyulda
“Monopolistik faoliyatni cheklash va raqobat tugrisida’Ti qonun qabul qilinishi bilan
O'zbekistonda ilk bor monopoliyaga qarshi qonunchilikka asos solindi.
Keyinchalik
mamalakatimizda
iqtisodiyotning
rivojlanishi,
amalga
oshirilayotgan isloxotlar davrida raqobat qonunchiligini amalda kullashda yuzaga
kelgan muammolar, monopoliyadan chiqarish va sog'lom raqobat muhitini
shakllantirishning uta dolzarb vazifalardan biri ekanligini anglash va monopoliyaga
qarshi qonunchilikni takomillashtirish ehdiyojini keltirib chiqardi. Shu sababli, ushbu
qonun takomillashtirilib, 1996 yil 27 dekabrda Ozbekiston Respublikasi Oliy Majlisi
tomonidan “Tovar bozorlarida monopolistik faoliyatni cheklash va raqobat
to'g'risida”gi qonun qabul qilindi.
Mustaqillik yillarida ushbu qonun bilan birgalikda 1997 yil 27 aprelda O
zbekiston Respublikasining “Tabiiy monopoliyalar to'g'risida”gi qonuni, Vazirlar
Mahkamasining 1997 yil 31 martdagi 165-sonli, 1997 yil 25 iyundagi 321-sonli, 2000
yil 2 avgustdagi 300-sonli va 2000 yil 21 sentyabrdagi 364-sonli qarorlari qabul qilindi
hamda amaldagi monopoliyaga qarshi qonun xujjatlarini takomillashtirish borasida bir
qator qo'shimcha va o'zgartirishlar kiritildi.
Qisqa qilib aytganda, mustaqillik yillarida Respublikada monopoliyadan
chiqarish va soglom raqobat muhitini shakllantirishning xuquqiy poydevori yaratildi.
Mustakillikning dastlabki yillarida monopoliyaga qarshi siyosat yuritish va sog'lom
raqobatni shakllantirish yosh, mustaqil Ozbekiston uchun yangilik bo'lgan bo'lsa - da,
Xukumatimiz tomonidan monopoliyaga qarshi siyosatni olib borishdagi oqilona
yondashuv bu boradagi muvaffaqiyatlarning garovi bolib xizmat qildi. O'z navbatida
monopoliyaga qarshi choralarni ko'rib, mahsulot yetishtiruvchining iste’molchi ustidan
xukmronlik qilishiga barxam berish iqtisodiyotning samarali rivojlanishiga, bozorning
tovarlar va xizmatlar bilan tulishi vazifasiga javob berishi, ayrim korxonalar va tijorat
tuzilmalarining yakkaxonlik mavqeini tugatish narxlarning sun’iy ravishda oshirib
yuborilishi, monopol yuqori daromadlar olinishiga qarshi turuvchi sog'lom raqobat
muhitini shakllantirish imkonini berishi alohida ta’kidlab otilgan edi.
Bundan tashqari, monopoliyachilikka qarshi tadbirlarni amalga oshirish, ishlab
chiqaruvchilarning iste’molchi
ustidan tayziqini tugat ish iqtisodiyotning
muvaffakiyatli rivojlanishiga,
raqobat muhiti shakllanishiga, bozorning tovarlar
va xizmatlar bilan boyishiga olib kelishi kerakligi, ayrim korxonalarning monopol
mavqeini tugatish, ularning bozorga tayziq ko'rsatish sohasini taksimlab olish bo'yicha
kelishuvlariga yo'l qo'ymaslik sog'lom raqobat muhitini shakllantirishga ijobiy ta’sir
ko'rsatishi, narx-navolarning sun’iy ravishda ko'tarilishiga, monopoliya yuli bilan
ustama foyda olishga qarshi omil bolib xizmat qilishini ko'rsatib berildi.
Mustaqillikning dastlabki yillarida asosiy yirik korxonalar va mulk davlatning
qo'lida edi. Iqtisodiyotda erkin raqobat muhitini yaratishning eng muhim sharti bu
kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish, davlat ixtiyoridagi korxonalarni
xususiylashtirish bolib, buning uchun mulkdorlar sinfini shakllantirish lozim bo'ldi. Shu
sababli,
Respublikamizda
dastlab
kichik
miqyosdagi
davlat
korxonalari
xususiylashtirilib
boshlangan
bolsa,
keyinchalik
yirik
davlat
korxonalari
xususiilashtirildi hamda yirik monopolist korxonalar raqobatchi bo' lgan yangi xususiy
14
va mulkchilikning boshqa ko'rinishidagi korxonalar tashkil qilindi. Shu bilan
birgalikda, ilgari mamlakatda amal qilgan iqtisodiyotni markazlashtirilgan tartibda
boshqarib kelgan davlat tuzilmalari (Davlat narx qo'mitasi, Davlat ta’minot qo'mitasi,
Davlat agrosanoat qo'mitasi kabi) tugatilib, bozor iqtisodiyoti sharoitida faoliyat
ko'rsatishi lozim bo'lgan yangi tizimlar barpo qilindi. Shunday ekan, Respublikada narx
siyosatini yuritish maqsadida Moliya vazirligi huzuridagi monopoliyaga qarshi va narx
siyosatini olib borish boshqarmasi tashkil qilingan bo'lsa, keyinchalik O'zbekiston
Respublikasi Monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish (2005 yilda
Monopoliyadan chiqarish, raqobat va tadbirkorlikni qollab-quvvatlash) davlat qo'mitasi
tashkil qilindi. Iste’mol mollari, masalan, choy, gugurt, tamaki mahsulotlari ishlab
chiqaradigan korxonalar, ulgurji savdo tashkilotlari va hatto aholiga xizmat ko'rsatuvchi
korxonalar ham monopoliyachi bo'lib turgan bir paytda ushbu Qo'mitaning tashkil
qilinishi bilan Respublikada monopolist korxonalar va ularning narxlari nazorat ostita
olindi.
Respublikamizda islohotlarni amalga oshirish jarayonida asosiy e’tibor o'rta
mulkdorlar sinfini shakllantirish va iqtisodiyotni yanada erkinlashtirishga qaratildi.
Bundan tashqari, 2005 yilga kelib, respublikada raqobatni rivojlantirish masalasi
deyarli hal qilindi va keyingi bosqich raqobat va tadbirkorlikni qollab-quvvatlash
ekanligi e’tirof etila boshlandi hamda davlat tomonidan korxonalarni moliyaviy
sog'lomlashtirish, ularni tarkibiy o'zgartirish masalalariga ko'proq e’tibor karatildi.
Mamlakatimizda sunggi yillarda sog’lom raqobat muxitini shakllantir ish va
monopoliyadan chiqarish ishlarida erishilayotgan muvaffaqiyatlar Respublika xukumati
tomonidan aniq chora-tadbirlar tizimi ishlab chiqilganligi bilan ahamiyatlidir. Shunday
ekan, xususiy tadbirkorlarga zarur resurslarni sotib olish va o'z mahsulotini sotish
uchuy bozorlarga chiqish imkoniyatlarini kengaytirish bo'yicha boshlangan ishlarni
davom ettirish, birja va auksion savdolari orqali sotilayotgan tovarlar turi va xajmini
kengaytirishga qaratilgan chora-tadbirlar ko'rish, markazlashtirilgan taqsimot tizimiga
qaytishga bo lgan har qanday urinishlarga barxam berish muhim ahamiyatga ega.
Do'stlaringiz bilan baham: |