biolog olimi E.Gekkel (Ch.D arvin ta ’limotining m ashhur
targ£ibotchisi) 1904-yilda ta’kidlaganidek, turli irqqa mansub
odamlar aqliy qobiliyatlari, madaniy saviyalarida katta farq
bo‘lishiga qaramasdan bunday tafovutdan ulaming hayotdagi qadr-
qimmatlarini mutlaqo boshqacha baholash lozim, degan m a’no
kelib chiqmasligi zarur. Insonni hayvondan yuksaklikka ko'targan
narsa — bu madaniyatdir. Odamlami madaniyatga chorlovchi
qudrat esa aql-idrokdir.
Shuningdek, erkaklar bilan xotin-qizlar o‘rtasidagi biologik
farqning ijtimoiy munosabatlarga ta ’siri ham turlicha izohlandi.
C hunonchi, erkaklar jam iyat hayotida aksariyat hollarda
ulug‘landi, xotin-qizlarni kamsitish holatlari avj olib, ikki jinsni
bir-biriga qarama-qarshi qo‘yish vujudga keldi. Ikki jins orasi
dagi farq ijtimoiy munosabatlarda ham o‘z ifodasini topa bosh-
ladi. Natijada, erkaklar «oliy», «yuqori» tabaqa, xotin-qizlar
esa «quyi» tabaqa vakili, deb qarash asrlar osha davom etaver-
di. Turgan gapki, bunday tengsizlik xotin-qizlarning erkaklar
bilan tenglikka erishish uchun kurashining avj olishiga sabab
bo‘ldi. Xotin-qizlarning erkaklar bilan tenglik uchun kurashi
100—150 yil oldin boshlandi, xolos. Ilm-fan rivojlanib borayot-
gan hozirgi sharoitda xotin-qizlarning ijtimoiy hayotdagi ishti-
roki yildan-yilga oshib borayotgan bo'lsada, hali bu borada
yechimini kutib yotgan dolzarb muammolar ko‘p. Jahon ja-
moatchiligi ongiga jinslar orasidagi farq «yuqori» yoki «quyi»
jinsni birini-ikkinchisiga qarama-qarshi qo'yish bilan emas, balki
ular orasidagi aloqadorlik, bir-biriga ko‘maklashish, hamkorlik
qilish — inson tabiatidagi turli-tumanlilikning manbai ekanligi
singdirib borildi.
Insondagi tabiiylik va ijtimoiylikning o‘zaro aloqadorligi ular
orasidagi munosabatlami aniqlashda ham turli yondashuvlar, turli
qarashlar mavjud. Birinchi qutbdagi olimlar inson mohiyatini
haddan tashqari biologiyalashtirsalar, ikkinchi qutbga mansub
qarash tarafdorlari uni sotsiologiyalashtiradilar. Biologiyalashti-
ruvchilar yoki naturalistlar, insonning inson bo‘lib kamol topi-
shida uning ongi va faoliyati manbaini biologik omillardan
qidiradilar, inson kamolotida biologik omillaming rolini bo'rttirib
ko‘rsatadilar. Sotsiologiyalashtiruvchilar esa inson tabiatini,
386
uning mohiyatini ijtimoiy munosabatlardan, ijtimoiy muhitdan
izlaydilar, insonning inson bo‘lib shakllanishida ijtimoiy muhit
hal qiluvchi ahamiyatga ega, deb tushunadilar.
Insonning mohiyatini biologiyalashtiruvchi konsepsiyaga irq-
chilikni ulug‘lovchi rasizm, sotsial-darvinizm oqimlarini misol
qilib ko'rsatish mumkin1. Rasizmning reaksion mohiyati haqida
biz yuqorida to'xtalib o‘tdik. Shuningdek, ushbu konsepsiyani
sotsial-darvinizm oqimi tarafdorlari ham shod-u xursandlik bi
lan qo‘llab-quwatlaganlar. M a’lumki, angliyalik mashhur iqti-
sodchi, o‘ta dindor T.Maltus (1766—1834-y.) ijtimoiy hayot
yakka kishining yashashi uchun kurash maydoni vazifasini ba
jaradi, bunday murakkab kurashga moslasha bilgan kishigina
ba’zi yutuqlarni qo'lga kirita oladi, degan flkrni olg'a surgan
edi. Maltusdagi yashash uchun kurash g'oyasini Ch.Darvin
(1809— 1882-y.) o‘zining tabiiy tanlanish va evolyutsion taraq-
qiyot haqidagi ta ’limoti uchun asos qilib oldi. Ch.Darvin
ta ’limotidagi yashash uchun kurash g'oyasi sotsial darvinizm
tarafdorlari tomonidan jamiyatga tadbiq etildi. Jamiyatda turli
sinflar orasidagi kurashda oliy sinf vakillari hayotda yuqori
pozitsiyani egallab turishlari lozim. Chunki yuqori sinf vakil
lari aqliy qobiliyatlari boshqalarnikidan ustun, degan xulosa-
lar chiqardilar. Boshqacha aytganimizda, Charlz Darvinning
biologik ta’limoti sotsial darvinizm tarafdorlari tomonidan tabiiy
fanlarning keyingi yutuqlari asosida boyitildi, yashash uchun
kurash g‘oyasi faqat tabiatga taalluqli emas, balki jamiyat hayoti
uchun ham bu qonunga bo'ysunish lozim, degan g'ayriilmiy
fikr-mulohazalarini olg‘a sura boshladilar.
Amerikalik zoolog olim E.O.Uilson inson bosib o'tgan tari-
xiy taraqqiyot yo'lini boshqa sayyorada yashovchi zoolog ko‘zi
bilan o‘rganilsa, inson mohiyatini to ‘la bilsa bo‘ladi, buning
uchun, boshqa sayyoralardan turib yerdagi hayvonlar katalogini
tuzish darkor, deb tushuntiradi. Ana shunday nuqtayi nazar
bilan, ya’ni boshqa sayyorada yashovchi zoolog ko‘zi bilan bi-
ologiyaga nazar solsak, barcha gumanitar va ijtimoiy fanlar
Do'stlaringiz bilan baham: 
