O ’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan davlat universiteti fiziologiya kafedrasi

Muhim ion kanallari va qo’zg’aluvchan membranalarda ion oqimlari

Kanal tipi	Funktsiyasi	Tok	Kanal blokatori
Kaliyli (tinchlikda)	Tinchlik potentsialini hosil qiladi	Јk+ (okim)	TEA
Natriyli	Harakat potentsialini hosil qiladi	J Na	TTX
Kaltsiyli	Sekin potentsiallarni hosil qiladi.	J ca^2+	D-600, verapamil.
Kaliyli sekin (to’g’rilanuvchi)	Repolyarizatsiyani ta’minlaydi	Јk+ (ushlab qolinishi)	TEA
Kaltsiy faollashtiruvchi kaliyli	Ca^2+ ionlari oqimi hisobiga Repolyarizatsiyaning chegaralanganligi	Јk^+Ca ^2+	TEA

Izox: TEA-tetraetilammoniy; TTX-tetradotoksin.
Ion transportiga membrani o’tkaluvchanligi va zarachalar katta kichikligining ta’siri.
Na⁺, K⁺, Ca²⁺ ,Cl^- ionlari hujayra ichiga va tashqarisiga maxsus, suyuqlik bilan to’lgan kanallar orqali o’tadi. Kanallar juda kichik bo’lib, (diametri 0,5-0,7 nm), hisoblar shuni ko’rsatadiki, kanallarning umumiy yuzasi membrana umumiy yuzasining juda oz qismini tashkil qiladi.
Hozirgi vaqtda har xil ionlar uchun turli ko’rinishdagi kanallar mavjudligi isbotlangan. Ularning ayrimlariga o’ta xususiy, ayrimlari esa asosiy iondan tashqari, boshqa ionlarni ham o’tkazishi mumkin. Ion kanallari membrananing ikki muhim xossasini ta’minlaydi: bular selektivlik va o’tkazuvchanlikdir.
Selektivlik yoki tanlab o’tkazishni kanaldagi o’ziga xos oqsil tizimlari amalga oshiradi. Ko’pgina kanallarda ionlarning o’tkazilishi membrana potentsialining kattaligiga bog’lik bo’ladi. Kanallar o’zining funktsional xarakteriga ko’ra bir xil tabiatli emas, bu asosan kanalning kiradigan va chiqadigan sohasiga joylashgan oqsil tizimlarga bog’liq bo’ladi. Ion kanallarining ishlash jarayonini natriy kanali misolida ko’rib chiqamiz.
Taxmin qilishlaricha, nisbiy tinchlik holatida natriy kanali yopiq bo’ladi. Hujayra membranasi depolyarizatsiyasining ma’lum darajasida m-faollashtiruvchi darvozalarning ochilishi kuzatiladi va hujayra ichiga Na⁺ ning kirishi kuchayadi m-darvozalar ochilganidan bir necha millisekundlardan so’ng, darvozalarning yopilishi kuzatiladi, bu darvozalar natriy kanallarining chiqish joyida bo’ladigan inaktivatsiya darvozadir. Hujayra membranasida inaktivatsiya xodisasi juda tez ro’y beradi va inaktivatsiya darajasi depolyarizatsiyalovchi ta’sirni kattaligiga va ta’sir etish vaqtiga bog’liq bo’ladi.
Natriy kanallaridan tashqari boshqa K⁺; Ca²⁺ kanallari ham tanlab o’tkazish xususiyatiga ega.
Xochkin va Xakslilar kanallarni «mustaqillik» tarzini ochib berdilar, bu tamoyiliga ko’ra, natriy va kaliy kanallari bir-biriga bog’liq bo’lmagan holda faoliyat ko’rsatadilar.
Turli kanallarning o’tkazuvchanligi bir xil emas. Kaliy kanallarida natriy kanallari singari inaktivatsiya jarayoni ro’y bermaydi.
Bundan tashqari, kaltsiy kanallari faoliyati ham katta qiziqish uyg’otadi. Odatda, ko’pgina holatlarda membrana ichiga kiruvchi kaltsiy oqimi yetarli kattalikka ega bo’lmaganligi sababli, hujayra membranasida depolyarizatsiyani chaqira olmaydi. Ko’pgina holatlarda hujayra ichiga tushgan kaltsiy, «messenjer» yoki ikkilamchi tashuvchi vazifasini bajaradi. Natriy ionlarining hujayra ichiga kirishi natijasida kelib chiqqan hujayra membranasining depolyarizatsiyasi kaltsiy kanallarini faollashtiradi. Kaltsiy kanallarining inaktivatsiyasi bir muncha murakkab jarayondir. Bir tomondan, hujayra ichida erkin kaltsiy kontsentratsiyasining ortishi kaltsiy kanallarining inaktivatsiyasiga olib keladi. Ikkinchi tomonidan esa, hujayra tsitoplazmasi oqsillari kaltsiyni o’ziga biriktiradilar, bu o’z navbatida kaltsiy oqimini uzoq muddat bir xil kattalikda ushlab turishiga imkon beradi. Bu vaqtda natriy oqimi butunlay sekinlashadi. Yurak hujayralari faoliyatida kaltsiy kanallarining ahamiyati juda muhimdir.