Reja:
1. Antropologiya va etnologiya fanlari va tadqiqot ob`ektlari.
2. O`zbekistonning boshqa odam tarqalgan hudud ekanligi va Selung`ur,
Teshiktosh, Samarqand topilmalari. O`zbekiston hududida zamonaviy odamlarning
paydo bo`lishi va voha bo`ylab tarqalishi. Neolit-eneolit va bronza davrlari
dehqonchilik va chorvador qabilalari.
4. O`rta Osiyodagi etnik guruhlar to`g`risidagi dastlabki yozma ma`lumotlar.
5. O`rta Osiyoning rivojlangan feodalizm davrida etnik tarixi.
6. O`rta Osiyo hududida asosiy xalqlarning va etnik guruhlarning tarqalishi va
tillari. O`zbek xalqi shakllanishining nihoyasiga yetishi.
Tayanch so`z va iboralar:
Antropologiya, antropometriya, osteometriya,
kraniometriya, irqiy tip, etnografiya, etnogenez, etnosotsiologiya, etnopsixologiya.
Asosiy qism:
Antropologiya
– (antropo … va … logiya) – odamning kelib chiqishi va
evolyutsiyasi, odamzod irqlarining paydo bo‘lishi, odamning tana tuzilishida-gi
normal farq-tafovut, o‘zgaruvchanlik haqidagi fan. A. ijtimoiy fanlarga juda yaqin
turadigan biologiya sohasidir.A.ga doir fikrlar bundan
bir necha ming yil ilgari
paydo bo‘lganiga qaramay, u fan sifatida faqat 19-asrning 2-yarmidan shakllana
boshladi. A.ning muhim sohasi – odam organizmining tuzilishi va rivojlanishiga
taʼsir
qiladigan fiziologik, biokimyoviy va genetik omillarni o‘rganadigan
bo‘limi – „Odam biologiyasi“ degan umumiy nom bilan 20-asr o‘rtalaridan
boshlab rivojlandi. Odamning paydo bo‘lishida
faqat tabiat olamining
qonuniyatlarigina emas, balki ijtimoiy omillar ham muhim rol o‘ynagan. Odam
paydo bo‘lgandan hozirgi holatigacha uning butun hayoti ijtimoiy jamiyatning
rivojlanish qonuniyati bilan chambarchas bog‘langan. A.ning fan bo‘lib
rivojlanishida tabiat va jamiyat to‘g‘risidagi fanlar ijobiy rol o‘ynadi.
Zamonaviy fan nuqtai nazaridan aytgan-da, A. quyidagi uchta katta bo‘limdan
ibo-rat:
1) odam morfologiyasi;
2) antropogenez;
3) irqshunoslik
6
.
Morfologiya odamning jismoniy tuzilishida-gi belgilarning yosh, jins, kasb va
tashqi sharoitga qarab o‘zgarishini tushuntirib beradi. Irqshunoslik odamzod
irklarining kelib chiqish davri va sabablarini, ularning
Yer yuziga tarqalishini
izohlab, etnogenez muammolarini yechishga ham o‘z hissasini qo‘shadi. A.
o‘zining turlicha tekshirish usullariga (antro-pometriya, osteometriya,
kraniometriya) va ko‘p xil asboblariga ega. A. biologiya fanining faqat nazariy
6
Beckett, John (2007). Writing local history. Manchester: Manchester University Press.
sohasi bo‘libgina qolmay, amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan sohasi hamdir. Uning
dalillaridan ko‘p
sohalarda, jumladan tibbiyotning har xil sohalarida (mas,
odamning jismoniy o‘sishini o‘rganishda), shuningdek sud ekspertizasida
foydalaniladi.Turkiston o‘zining geografik o‘rniga ko‘ra uzoq o‘tmishda murakkab
irqiy va etnik jarayonlarni boshidan kechirgan, shuningdek qo‘shni xalqlarning
ham ta-rixiy taqdirlarini belgilab berishda katta rol o‘ynagan. Bu o‘lka,
xususan
O‘zbekiston xalqlarini antropologik jihatdan o‘rganish 20-yillarda rivoj-landi. Bu
ishda O‘rta Osiyo davlat universiteti antropologiya kafedrasi asoschisi va do-imiy
rahbari L. V. Oshaninning xizmati katta bo‘ldi. Uning rahbarligida Turki-ston
bo‘ylab 29 antropologik ekspedi-siyalar uyushtirildi. L. V. Oshanin va uning
shogirdlari (V. Ya.Zezenkova, Q. N. Najimov)ning
saʼy-harakatlari
natija-sida
Turkiston antropologik jihatidan 3 viloyatga ajratildi. Amudaryo va Sir-daryo
oralig‘ida yashovchi o‘zbeklar va to-jiklar yer
yuzidagi mavjud uch irqning
(yevropeoid, negroid va mongoloid) biri – yevropeoid irqining „O‘rta Osiyo ikki
daryo oralig‘i tipi“ga mansub deb topildi.
Moskvalik antropolog A.I.Yarxo bu irqni „Pomir-Farg‘ona tipi“ deb atadi.
Farg‘ona vodiysidagi Selungur va Surxondaryodagi Teshiktosh g‘orlaridan
topilgan qadimgi ajdodlarimiz qoldiqlari tufayli O‘zbekiston Afrika va Old Osiyo
hududlari bilan bir qatorda, 565hoz. zamon odamlarining paydo bo‘lishi jarayoni
yuz bergan hududlar tarkibiga kiritildi va bu xulosa fanda uzil-kesil isbotlangan.
O‘zbek xalqiga xos „O‘rta Osiyo ikki daryo oralig‘i tipi“ning
shakllanish
davri, makoni va tarixi masalalarida fanda yaqingacha yagona fikr yo‘q edi. Bir
guruh olimlar bu irqiy tip bundan 6 – 8 ming yil ilgari shakllandi desa, boshqa bir
guruh mutaxassislar bu voqea bundan 3 ming yil ilgari sodir bo‘ldi deyishdi.
Uchinchi guruh olimlari esa uni 16-asrda shakllandi deb hisoblar edilar. O‘zbek
antropologlari (T. Xo‘jayov)ning uzoq yillik izlanishlari natijasida, juda boy
antropologik materiallar asosida bu tip bundan 2200 – 2300 yil ilgari shakllana
boshlaganligini isbotladilar.
Do'stlaringiz bilan baham: