O‘lkashunoslik fanining shakllanishi va rivojlanishi tarixidan Reja

Tarixiy o‘lkashunoslikni o‘rganishda yozma va
arxiv manbalarning tutgan o‘rni
Reja:
1. Tarixiy o`lkashunoslikda yozma manbalarning ahamiyati va ularning 
turlari.
2. O`lkamiz tarixi to`g`risida dastlabki ma`lumotlar. (“Avesto”, boshqa fors 
manbalari, yunon-rim mualliflari asarlari, Xitoy manbalari).
3. Qadimgi yozuv yodgorliklari so`g`d, baqtriya va Xorazm yozuvlari.
4. O`rta asrlar davri arab va mahalliy mualliflarining asarlari.
5. Tarixiy o`lkashunoslikni o`rganishda arxiv manbalarining ahamiyati. 
Arxivshunoslik to`g`risida umumiy ma`lumotlar.
6. Qadimgi va o`rta asrlar davri arxivlari.
7. Mustaqillik davrdagi arxiv hujjatlari.
8. Arxiv hujjatlarini hisobga olish, saqlash va ularning foydalanish to`g`risida 
umumiy ma`lumotlar.
Tayanch so`z va iboralar: 
arxeologiya, etnografiya, yozma va moddiy 
madaniyat yodgorliklari, geokosmografiya, arxivshunoslik.
Asosiy qism:
O`lka tarixini o`rganishda arxeologiya, etnografiya, yozma va moddiy 
madaniyat yodgorliklari bilan bir katorda arxivshunoslik, ya`ni arxiv hujjatlaridan 
foydalanishning axamiyati benihoya kattadir. Arxiv hujjatlarini kidirib topish, ular 
ustida ishlash va olingan ma`lumotlarni xayotga tadbiq qilish bu juda murakkab 
ishdir. Arxivda tashkilotlar, muassasalar, korxonalar, kolxoz, sovxozlar, ayrim 
shaxslarning ko`p yillik faoliyatlari haqidaa ma`lumot va xujjatlar saqlanadi.
Yozma manbalar.
Yozma manbalar o`z navbatida ikki guruhga bo`linadi:
1.Rasmiy hujjatlar.

---

Oliy va mahalliy hukmdorlar mahkamasidan chiqqan hujjatlar-yorliqar, 
farmonlar, inoyatnomalar, moliyaviy-hisob daftrlari, rasmiy yozishmalar.
2.tarixiy, geokosmografiya, hamda biografik asarlar “Zafarnoma”, Yoqut 
Hamaviy- “Mo`jam ul-buldon”, Abu Tohir xo`ja “Samariya”, Xudoyberdi ibn 
Qo`shmuhammad “Dili g`aroyib”, Davlatshoh Samarqandiyning “Tazkarat ush-
shuaro”, Bahouddin Hasan Nisoriy “Mazakkiri ahbob”, Mutribiy- “Xotiroti 
mutribiy”…
Ulka materiallaridan va uning asosiy manbalardan biri bulgan arxiv 
xujjatlaridan foydalanish metodikasi bilan shug’ullanish juda muhim axamiyatga 
ega. 
O`zbekiston mustaqillikka erishgach, jamiyatimiz hayotining barcha 
sohalarida teran yangilanishlar jarayoni boshlandi. Ushbu mas`uliyatli bir davrda 
tarixni o`rganish, uni haqqoniy baholash tarixchilar oldiga katta mas`uliyatli 
vaziflarni qo`yadi. Vazifa yangi o`quv qo`llanmalarni, ma`ruza matnlarini va 
darsliklarini yaratishdan iborat.
Tarix fani taraqqiyotini belgilovchi omillar orasid arxiv materiallari, ayniqsa 
diqqatga sazovordir. Shuning uchun tarixiy jarayonlarni yoritishda arxiv 
hujjatlarini qayta tadqiq va tahlil etish masalasi ayniqsa muhimdir.
Arxiv so`zi bu lotincha “arxivium” –tushunchasidan olingan bo`lib, aslida-
hukumat binosi-degan ma`noni anglatadi. Lekin “arxiv” atamasining hozirgi 
qo`llanilishida “hujjatlar saqlanadigan maxsus bino”-degan mazmunni anglash 
kerak
8
.
O`zbek davlatchiligi tarixida arxivlar yozuv bilan birga paydo bo`lgan. 
Qadimshunoslar ko`hna Tuproqqal`aga tegishli III-IV asr boshlariga oid boshqa 
hujjatlar topilgan. 1930 yilda Pnjikent shahri yaqinidagi Mug` tog`laridagi 
arxeologik manzillardan So`g`diyona davlatlriga tegishli Divashtich arxivi 
xarobalari topildi. Qazishmalar natijasida VIII asrga oid saqsonga yaqin so`g`d 
tilida hjjatlar saqlanganligi aniqlangan. IX-X asrlarga oid Somoniylar davlatining 
poytaxti Buxoroda Abu Ali ibn Sino foydalangan yirik arxiv-kutubxona bo`lgan. 
Keyingi davrlardagi davlatlarda, ayniqsa temuriylar davrida mahkamalarda 
hujjatlarni saqlashga birmuncha e`tibor berildi. Biroq so`nggi yillardagi xonliklar 
o`rtasidagi o`zaro urushlar natijasid ko`pgina arxiv hujjatlar yo`q qilib yuborildi.
Arxivshunoslik kursi tarix fanining boshqa yo`nalishlari o`lkashunoslik, 
manbashunoslik, tarixshunoslik, muzeyshunoslik va shu kabi kurslari bilan ham 
chambarchas bog`liq. Talabalar tarix fanining ushbu yo`nalishlari bilan tanishar 
ekan arxivshunoslik kursining nazariy asoslarini ham to`laroq tushuna boshlaydi. 
8
Ю.
Н.
Гладкий,
А.
И.
Чистобаев.
Регионоведение.
Учебник
для
студентов
высших
учебных
заведений
(Regional Studies. A Texbook for Higher Education Students) Moscow, 
Гардарики,
2003.

---

Lekin talaba uchun arxivshunoslik kursining hozirgi bosqichdagi nazariyasi va 
amaliyoti nihoyatda muhim bir kasbiy mavqeni egallaydi.
Bugungi taraqqiyotda har bir tashkilot o`z xizmati nuqtai-nazaridan faoliyat 
ko`rsatar ekan hujjatlarni ijod qilib, yaratibgina qolmasdan, chetdan o`ziga zarur 
bo`lgan axborotlarni hujjatlar vositasida qabul qilib ham oladi. Korxonami yoki 
shaxsning mana shunday faoliyati natijasida to`planadigan yozma ma`lumotlar-
hujjatlar-fondi (jamg`armasi)ni tashkil etadi.
Ko`pchilik korxonalarda arxiv faoliyatini yuritish va arxiv ishini bajarish 
amaliyotidan xabardor bo`lmoqlikni shart qilib qo`yadi.
Universitet oliy ta`limini oluvchi talabalar uchun “Arxivshunoslik” kursi 
quyidagi 16 ta mavzudan iborat qilib o`tiladi. Arxiv ishi amaliyoti va tarixi kursini 
ikki bosqichga ajratish mumkin. Dastlabki oltita mavzu O`zbekiston davlatchiligi 
tarixida arxiv ishi tarixiga bag`ishlanadi, qolgan o`n mavzu arxivshunoslikning 
asosiy qismi arxiv ishi nazariyasi va amaliyotini yoritishga xizmat qildi.
Arxivshunoslik kursining vazifasi qo`yidagilardan iborat bo`ladi: 
hujjatlarning jamiyat hayotida tutgan mavqeini ochib berish; ishlab chiqarish yoki 
boshqa tashkilotlrda yozma ma`lumotnomalar bilan bevosita bog`liq ish 
yurituvchilarning hujjatlarni ilmiy soha uchun saqlash zarurligidagi mas`uliyat; 
O`zbekistonda rxiv ishi haqida tasavvurga ega qilish; joriy arxivlarning davlat 
arxivlarining faoliyatidagi muhim bosqich ekanligini ko`rsatish; talabalarni 
hujjatlarning ilmiy qimmatini ekspertizadan o`tkazishning usullaridan voqif etish; 
umuman arxivarus xizmati yoki o`zi uchun zarur bo`lganda arxiv hujjatlaridan 
ilmiy-tadqiqot maqsadlari uchun foydalana olish.
Shunday qilib, arxiv ishining nazariy, metodik va tashkiliy tomonlarini ilmiy 
asosda o`rganuvchi, uning tarixini to`liq ochib berishga qaratilgan fan-
arxivshunoslik deb ataladi.
Arxiv-bu arxiv hujjatlari majmui, shuningdek arxiv muassasasi yoki korxona, 
muassasa va tashkilotning arxivi hujjatlarini qabul qiluvchi, saqlovchi va ulardan 
foydalanuvchi tarkibiy bo`linmasi tushuniladi.
Arxiv hujjatlari-qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tegishli ekspertiza asosida 
arxiv ahamiyatiga molik deb topilgan matnli, qo`lyozma va mashinada o`qiladigan 
hujjatlar, ovozli yozuvlar, videoyozuvlar, kinolentalar, fotosuratlar, fotografiya 
plenkalari, chizmalar, sxemalar, xaritalar, shuningdek turli moddiy ashyodagi 
yozuvlarni tushunish kerak.
O`zbekiston Respublikasining “Arxivlar to`g`risida”gi Qonuni 1999 yil 15 
aprelida qabul qilingan bo`lib, 21 ta moddadan iboratdir. Ushbu qonun rxivlarni 
shakllantirish, saqlash va ulardan foydalanishda yuzaga keladigan munosabatlarni 
hamda O`zbekiston Respublikasi arxiv muassasalari faoliyatini tartibga soladi.

---

Qonun O`zbekiston hududida mavjud bo`lgan barcha arxiv hujjatlarini to`liq 
qamrab olishga, O`zbekiston Respublikasi Milliy arxiv fondining yaxlitligini 
saqlab qolishga va fuqarolar, jamiyat va davlatning ijtimoiy, madaniy, ilmiy va 
boshqa ehtiyojlarini qondirish maqsadida arxiv hujjatlarini hisobga olish, 
ekspertiza qilish ro`yxatdan o`tkazish, butlash hamda ulardan foydalanishning 
yagona tartibini belgilashga qaratilgandir.
Mustaqillik sharoitida arxiv ishining istiqbolda ravnaqi masalasi muhim o`rin 
tutadi. Zero, moddiy saboqlari; o`tmish tajribalarini arxiv materiallari asosida 
o`rganishning nafaqat nazariy, balki dolzarb amaliy ahamiyati bor.
III. Sam DU da “Arxivshunoslik” fanini o`qitishda Toshkent Milliy 
universiteti tarix fakulteti olimlarining ya`ni o`quv dasturi tarix fakulteti yozma 
manbalar, arxiv va muzey fondlarini o`rganish hamda tadqiq etish, tarixnavislik 
markazi a`zolari tomonidan yozilgan, o`quv dasturidan foydalanib tuzildi.
Xuddi shuningdek, I.Alimov v.b. Arxivshunoslik. O`quv qo`llanma (Ibrohim 
Abdug`afforovich Alimov, Fatxulla Raimovich Ergashev, Abdurashid Bo`taevich 
Bo`taev) Mas`ul muharrir: O.Toshmuhamedov. I., Sharq, 1997-80 bet)ni 
tayyorladilar. Ushbu qo`llanma dastlabki harakat bo`lib, und keltirilgan arxiv ish 
nazariyasi ma`lumotlari bugungi kunda ancha boyigan bo`lib, talabalardan yangi 
ma`lumotlarni to`laroq bilishni talab etadi. Shu jihatdan Bosh arxiv boshqarmasi va 
Respublika atamashunoslik qo`mitsi tomonidan nashrga tavsiya etilgan 
“Hujjatlar”. Arxiv ishiga doir ruscha-o`zbekcha qisqacha izohli lug`at.-T., 
Qonunlar Bosh tahririyati, 1993 yilda nashr etilgani yordam beradigan bo`ldi.
Yuqoridagilardan tashqari Rudelson K.I., Dolgix V.I. Teoriya i praktika 
arxivnogo dela.-M., 1980; kabi Rossiya Federatsiyasida nashrdan chiqarilgan 
darsliklar ham arxivshunoslik fanini o`rganishda muhim ahamiyatga ega bo`ladi.
30 oktyabr 1999 yilda O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining “Arxivlar 
to`g`risida”gi O`zbekiston Respublikasi qonunini amalga kiritish haqida” 1999 yil 
15 apreldagi 769-1-son qarorini bajarish maqsadida quyidagi 4 ta Nizomni qabul 
qilishi arxivshunoslik fanini o`rganishda yangilik bo`ldi:
1.O`zbekiston Respublikasi Milliy arxivi fondi to`g`risida Nizom;
2.O`zbekiston Respublikasi Milliy arxiv fondi hujjatlarini davlat ro`yxatidan 
o`tkazish tartibi;
3.O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Bosh arxiv 
boshqarmasi;
4.O`zbekiston Respublikasi davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari 
korxonalar, muassasalar va tashkilotlardagi idoraviy arxiv to`g`risidagi Namunaviy 
Nizom.
Hozirgi paytda arxivshunoslikning asosiy maqsadi bo`lajak tarixchilarni arxiv 
muassasalari bilan ishlashga, arxiv hujjatlarini qidirib topish metodikasi bilan 

---

tanishtirishga hamda ulardan ilmiy-tadqiqot yohud targ`ibot-tashviqot va amaliyot 
ishlarida foydalanishga o`rgatishdan iborat.
Albatta, arxiv materiallariga eng ko`p murojaat qiluvchilar-tarixnavislar, 
moziyshunoslardir. Mustaqillik davridagi tarixiy tadqiqotchilarning aksariyati 
arxiv materiallariga asoslangani va yangicha, xolis tarixiy taraqqiyot kontseptsiyasi 
zaminida yaratilayotgani tufayli bugun tariximizga qiziqish tobora ortayotir.
Shuningdek, arxiv hujjatlaridan foydalanuvchilar sirasiga o`zi tadqiq 
etayotgan muammo tarixini o`rganmoqchi bo`lgan muayyan soha tadqiqotchilari-
iqtisodchilar, huquqshunoslar, adabiyotshunos va san`atshunoslar, fan va texnika 
tarixi mutaxassislari, umuman, tabiiy fanlar sohasi vakillari ham kiradi. Bu jabh 
tadqiqotchilari uchun arxiv materiallari fan ufqlarini kengaytirish, uni yangi dalil-
isbotlar bilan boyitish, jamiyat hayoti, insoniyat tafakkuri taraqqiyoti jarayonining 
turfa xil jihatlarini mutlaqo baholash bobida ma`lumotlar manbai bo`lib xizmat 
qiladi.
Xozirgi kunda O`zbekiston respublikasida juda ko`p arxivlar mavjud bulib, 
ularni shartli ravishda 2 guruxga bulish mumkin: muassa arxivlari va davlat
arxivlari. Respublikamiz xududida faoliyat kursatayotgan markaziy va maxalliy 
boshqaruv organlari (vazirliklar, xokimiyatlar va boshqalar) turli tashkilotlar, 
korxona va jamoat tashkilotlari haqidaa joriy arxivlar mavjud.bunday arxivlar 
muassasa arxivlari deb ataladi. Muassasa arxivlarida xujjatlar ma`lum muddat 
saqlanadi. Shu boisdan bu arxivlarda saqlanayotgan xujjatlarning tarkibi uzgarib 
turadi. Belgilangan muddatdan sung muassasa arxivlaridagi xujjatlar davlat 
arxivlari fondlariga topshiriladi. Muassasa arxivlari-ning faoliyati, bu arxivlarda 
saqlanayotgan xujjatlarning davlat arxivlariga topshirish tartibi tegishli nizomlar 
asosida amalga oshiriladi. Muassasa arxivlarida xujjatlar turli muddatlar davomida 
saqlanadi. Xujjatlarning saqlanishi mazkur muassasalr faoliyati bilan bog`liqdir.
Davlat arxivlari shaxobchalari respublikaning ma`muriy tu-zilishi nizomida 
tashkil qilingan. Respublika davlat arxivlari tizismiga quyidagi arxivlar kiradi. 
1. Korakalpogiston respublikasi va viloyatlar davlat arxivlari xamda ularning 
joylardagi organlari. 
2. Respublika markaziy davlat arxivlari.
Xozirgi kunda korakalpagiston respublikasi Markaziy Davlat arxivi, Andijon, 
Buxoro, Jizzax, Kashkadaryo, Navoiiy, Namangan, Samarqand, Surxandaryo, 
Sirdaryo, Toshkent, Fargona, Xorazm viloyatlari Davlat arxivlari xamda toshknt 
shaxar davlat arxivi mavjud. Joylarda ularning filiallari faoliyat kursatib 
kelmokda. Fargona viloyat davlat arxivi fondlari, Fargona viloyati va Fargona 
shaxar tarixini qisman bir vaktlar Fargona viloyat tarkibiga kirgan Adijon va 
Namangan viloyatlari tarixini aks ettiradi. Margilon va Kukon shaxarlarida 

---

Fargona viloyat davlat arxivning organlari faoliyat kursatmokda. Respublika 
markaziy davlat arxivlari tizimiga quyidagi uchta arxiv kiradi. 
1. O`zbekiston Respublikasi Markaziy Davlat arxivi.
2. O`zbekiston Respublikasi ilmiy texnikaviy va meditsina xujjatlari markaziy 
davlat arxivi (1962 ymilda tashkil etilgan).
3. O`zbekiston Respublikasi kinofotofono xujjatlar markaziy davlat arxivi 
(1943 yilda tashkil etilgan)
Toshkentdagi O`zbekiston Respublikasi MDA saqlanayotgan kimmat baxo 
xujjatlarning soni va moxiyati jixatidan Urta Osiy respublikalari MDA ichida eng 
yirigidir. Unda 19 asrning ikkinchi yarimidan boshlab to xozirgi kunimizgacha 
bulgan juda ko`p sonli xujjatlar saqlanmokda. Arxivda Turkiston general 
gubernatorligiga
karashli xozirgi O`zbekiston, Turkmaniston, Kirgiziston, 
Tojikiston va Kozogiston teretoriyasidagi viloyat-lar uezdlar, volostlar muassasa 
va korxona xamda xamda tashki-lotlarning tarixiy faoliyatlariga doir barcha 
xujjatlar manashu markaziy arxivda mujassamlashtiladi. Bu xujjatlarda Turkiston-
da chor xukmmatining olib borgan mustamlakachilik siyosati, Urta Osiyo 
xalqlarning sotsial iqtisodiy axvoli tarixi haqidaa ma`lu-motlar uchraydi. Arxivda 
turkiston o`lkasidagi chor xukumatining ma`muriy tashkilotlari faoliyatiga doir 
xujjatlar tulaligicha saqlanib turibdi. Akademik V. V. Bartolvning aytishicha bosib 
olingan joylardagi xonliklarning kutubxonalari va arxiv xujjatlarni saqlab qolish 
uchun xech qanday tadbirlar kurilmagan. Ular Urta Osiyo xalqlarining madaniyat 
va tarixiy yodgorliklarini saqlab qolishga yetarli axamiyat bnrmaganlar. XIX 
asrning boshlaridan oldingi arxiv fondlari saqlanayotgan xujjatlar uchun 
tuzilayotgan kursatkich 8 bulimdan iborat.
1. Davlat ma`muriy boshqaruv organlari deb ataladi. 
2. Uz-uzini boshqarish tashkilotlari va oliy martabali muassasalr deb 
nomlangan, unda Toshkent shaxar dumasi, shaxar boshqarmasi shaxar umumiy 
xujalik boshqarmasi, Samarqand va Yangi Margilon xujalik boshqarmasi va 
toshkent meshchanlar oksoqollar, tashkilotlarga doir xujjatlar markaziy arxivning 
718, 37, 472, 473, 277, 286, 79 fondlariga joylashgan.
3. Sud va prokuror fondlari deb ataladi. Bu bulim uz navbatida uch bobdan 
ya`ni viloyat sudlari, okgrug sudlari va uezd sudlaridan iborat. Sud ijrosini janjalli 
ishlar komissiyasi xalq sudlari kozilar natariuslar haqidaagi xujjatlar bulib, ular 
127, 134, 353, 178, 122, 504, 592, 593, 129, 133, 128, 132, 318, 130, 131, 278, 
350, 150, 50- fondlarida saqlanmokda. 
4. -bulimXujalik iqtisodiy tashkilotlar, muassasalar va korxona-lar deb 
ataladi. U yetti bobdan iboratdi. 
5.-bulim «Ilmiy va madaniy muassasa va tashkilotlar» deb nomlangan.

---

6.-bulim «Jamoa tashkilotlari» deb nomlangan va bu bulimgi tegishli xujjatlar 
596, 27, 81, 268, 611, 34, 8, 595, 76, 490, 279-fondlarida saqlanmokda. 
7-bulim «Diniy nazorat fondi» deb nomlangan va bu xakdagi ma`-lumotlar, 
arxivning 182, 85 fondlarida saqlanmokda.
8-bulimni «Kartotekalar va adabiyotlar» tashkil etadi
O`lkashunoslikning asosiy manbalaridan biri xisoblangan arxivshunoslik 
Vatan tarixini, shu jumladan uz o`lkasining tari-xini xar tomonlama va chuqur 
o`rganishda talabalarga katta yordam bera-di.
Shuni takidlab utish kerakki respublikamizning xamma tuman va viloyatlarida 
davlat arxivlari mavjud, rayon arxivlari uz kuli ostidagi barcha muassasa va 
tashkilotlardagi davlat axamiya-tiga ega bulgan xujjatlarni yigib oladi va ma`lum 
muddatdan sung VDA lariga, ular esa uz navbatida respublika davlat arxivlariga 
yoki boshqarmaning vazirliklariga ular xam uz navbatida bir qancha muddat 
saqlaganlaridan sung, UzRMDA ning konun koidalariga rioya kilgan xolda 
xujjatlarni tayyorlab, sung UzRMDA ga topshiradi. O`zbekiston UzRMDAdagi 
xujjatlar uz axamiyatiga qarab bir umr yo bir necha yil saqlanadi yoki yokib 
tashlanadi.