Ong falsafiy muammo sifatida. Bilish falsafasi

To‘rtinchi element – tafakkurdir. Tafakkur – individ bilish faoliyatining voqelikni umumiy va bilvosita aks ettirish bilan tavsiflanuvchi jarayon. Mazkur jarayon narsalarning muhim, tabiiy munosabatlarini ma'lum, his qilingan, eshitilgan narsalar asosida aks ettirishni o‘zida ifodalovchi mavhum tushunchalar, mulohazalarning yaratilishi bilan yakunlanadi. Fikrlash faoliyati yordamida biz ko‘z bilan ko‘rish va qo‘l bilan ushlash mumkin bo‘lmagan narsalarni idrok etamiz. Tafapkkur bizga muhim xossalar, aloqalar va munosabatlar haqida bilim olish imkoniyatini beradi. Tafakkur yordamida biz sirtdan ichga, hodisadan narsalar, jarayonlarning mohiyatiga o‘tishni amalga oshiramiz.
Ong strukturasiga e'tibor va xotira ham kiradi. E'tibor – bu inson ruhiy faoliyatining muayyan ob'ektlariga qarab mo‘ljal olishda namoyon bo‘luvchi shakli. Xotira – bu individ miyasida uning o‘tmishdagi tajribasini mustahkamlash, saqlash va gavdalantirishdan iborat bo‘lgan ruhiy jarayon. Xotiraning asosiy elementlari eslab qolish, saqlash, gavdalantirish va unitish hisoblanadi.
Insoning sub'ektiv borlig‘ida muhim kichik struktura –o‘zlikni anglash ham bor. Bu insonning o‘zini shaxs sifatida anglab etish, mustaqil qarorlar qabul qilish va shu asosda odamlar va tabiat bilan ongli munosabatlarga kirishish, javobgar bo‘lish qobiliyatini tushunish jarayonidir. Faylasuflarning o‘zlikni anglashga sub'ektiv
dunyoning alohida sohasi sifatida yondashishlari Suqrotdan, uning ―O‘z-o‘zingni angla‖ deb nomlangan maksimasidan boshlangan. Shunday qilib, o‘zlikni anglash – insonning o‘zini-o‘zi kamol toptirishning muhim shartidir. O‘zlikni anglash strukturasida o‘z-o‘zini his qilish, o‘z-o‘zini bilish, o‘z-o‘ziga baho berish, o‘z-o‘zini boshqarish kabi elementlar yotadi. Umuman olganda o‘zlikni anglash reflektsiya bilan uzviy bog‘liq. Reflektsiya tafakkurning unga o‘z faoliyat shakllarini tahlil qilish va anglab etishga ko‘maklashuvchi tamoyil sifatida tavsiflanadi. Ayni shu sabablireflektsiyaga inson ma'naviy dunyosining ichki tuzilishi va xususiyatlarini namoyon etuvchi o‘zlikni anglash faoliyati sifatida yondashish, bizningcha, o‘rinli bo‘ladi.
Ongning tarkibiy elementlari bir-biri bilan o‘zaro aloqaga kirishadi va ongga inson hayoti uchun o‘ta muhim bo‘lgan bir qancha funktsiyalarni ta'minlaydi.
Ongning birinchi funktsiyasi bilish yoki aks ettirish, ya'ni insonni qurshagan voqelik haqida bilimlar olishdir. Bilish faoliyati sifatida anglash jarayoni hissiy, obrazli bilishdan boshlanadi va mavhum fikrlash sari yuksaladi. Hissiy bilish bosqichida rang-barang ashyoviy material to‘planadi va keyinchalik u mavhum fikrlash yo‘li bilan umumlashtiriladi. Shu tariya ong eng muhim hodisalarning mohiyatini anglaydi va ularga bo‘ysunuvchi ob'ektiv qonuniyatlarni aniqlaydi. Bilish funktsiyasidan barcha funktsiyalar kelib chiyadi.
Ongning bilish funktsiyasi jamg‘arish funktsiyasini belgilaydi. U bevosita, shaxsiy tajribadan olingan bilimlargina emas, balki zamondoshlar yoki o‘tmishdoshlardan olingan bilimlar ham inson xotirasida jamlanadi. Bu bilimlar zaruriyatga qarab aktuallashtiriladi, tiklanadi va ongning boshqa funktsiyalarini amalga oshirish vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Inson xotirasi qancha boy bo‘lsa, u optimal qarorlar qabul qilishi shuncha osonlashadi.
Ongning aksiologik funktsiyasi (baholash funktsiyasi)da inson tashqi dunyo haqida ma'lumotlar olish bilan bir vaqtda ularni o‘z ehtiyojlari va manfaatlari nuqtai nazaridan baholaydi.
Ongning baholash funktsiyasi bevosita maqsadni shakllantirish funktsiyasiga o‘tadi. Maqsadga intiluvchanlik – bu ongning muhim xususiyati hisoblanuvchi sof insoniy qobiliyat.
Ongning ijod funktsiyasida insonning oliy imkoniyatlari namoyon bo‘ladi. Maqsadga intiluvchanlik, ya'ni inson o‘z harakatlarini ―nima uchun‖ va ―nimaga erishish yo‘lida‖ amalga oshirishini anglab etish har qanday ongli qilmishning zaruriy shartidir. Maqsadni ro‘yobga chiqarish muayyan vositalarni, ya'ni maqsadga erishish uchun yaratiladigan va shunga xizmat qiladigan vositalarni ishga solishni nazarda tutadi.
Ongning kommunikativ (aloqa) funktsiyasida odamlar umumiy mehnatda ishtirok etadilar va bir-birlari bilan o‘zaro aloqalarga kirishishga doimo muhtoj bo‘ladilar. Fikrlarning bu aloqasi nutq orqali (ovozli aloqa) va texnika vositalari yordamida amalga oshiriladi. SHuni e‘tiborga olish kerakki, yozma matnlarda (kitoblar, jurnal va gazetalar va sh.k.lar.)da bilim emas, balki axborotgina saqlanadi. Axborot bilimga aylanishi uchun u sub'ektivlashtirilishi lozim. Ayni shu sababli bosma so‘zni tarqatish bayon etilgan axborot bilimga aylanishining kafolati emas, balki sharti hisoblanadi. Axborot bilimga aylanishi uchun qo‘shimcha kuch-g‘ayrat sarflash talab etiladi.
Shaxs ongining mantiyiy siklini tartibga solish (boshqaruv) funktsiyasi yakunlaydi. Ong omillarga baho berish asosida va qo‘yilgan maqsadga muvofiy inson
harakatlarini, keyinchalik esa – jamoalarning haraktlarini ham boshqaradi, tartibga soladi. Ongning tartibga solish funktsiyasi insonning o‘zini qurshagan muhit bilan o‘zaro aloqasiga bog‘liq bo‘ladi va ikki shaklda: da'vat etuvchi tartibga solish va ijroni tartibga solish shakllarida amal qiladi.
Xullas, ongning bosh funktsiyalari ana shulardan iborat. Ularning uyg‘un rivojlanishigina oxir-oqibatda intellektual va ma'naviy jihatdan komil insonni tarbiyalash imkoniyatini beradi.
Ongsizlik. Ong insonning ichki dunyosi sifatida o‘z strukturasiga ega. Uni o‘rganishdan oldin quyidagi holatga e'tiborni qaratish lozim. Ba'zan ―ong‖ tushunchasi ―inson ruhiyati‖ bilan ayniylashtiriladi. Bu noto‘g‘ri. Ruhiyat – ongga qaraganda murakkabroq tuzilma bo‘lib, u aks ettirishning ichki sohasi – ong va ongsizlikni o‘z ichiga oladi.
Ongsizlik sohasi – bu aqldan tashqaridagi ruhiy hodisalar, holatlar va harakatlar majmui, deb hisoblash odat tusini olgan. Bu sohaga, eng avvalo, instinktlar
– inson xulq-atvorining uzoq tadrijiy rivojlanish jarayonida hosil bo‘ladigan va har bir mavjudotning hayot funktsiyalarini, umuman uning mavjudligini ta'minlashga qaratilgan tug‘ma harakatlari majmui kiritiladi. Ongsizlikni (ong osti) tushunish yanada ko‘proq qiyinchilik tug‘diradi. Uning mavjudligi avstriyalik mashhur psixiatr Z.Freyd (1856-1939) tomonidan XX asr boshida aniqlangan. Har xil tushlar, gallyutsinatsiyalar, xayoldan ketmaydigan g‘oyalar, intuitsiya va shu kabilar ongsizlikning namoyon bo‘lish shakllariga misol bo‘lishi mumkin..
Bu masalada irratsionalizmning taniqli namoyondalari Artur Shopengauer (Germaniqa), Syoren Kerkegor (Daniqa), Fridrix Nitsshe (Germaniqa), Eduard Gartman (Germaniqa), Anri Bergson (Frantsiya), Zigmund Freyd (Avstriya), martin Xaydegger (Germaniqa) kabilarni tadqiqot olib borganliklarini ko‘rishimiz mumkin. Xususan, Zigmund Freyd yaratgan inson xulq-atvori modelining zamirida inson ruhiyatida jinsiy mayllarning hukmronligi haqidagi tasavvur yotadi. Mazkur mayllar ong bilan to‘qnashadi va natijada uni o‘ziga bo‘ysundiradi. Ammo falsafiy maktablarning aksariyati o‘zgacha nuqtai nazarni ilgari suradi.. ular inson ruhiyatida etakchi asos ong bo‘lib, u ongsizlik sohasini ―oziylantirish‖ va uni ko‘p jihatdan shakllantirish orqali umuman olganda, uni boshqarishga, shuningdek, inson xulq- atvorining umumiy strategiyasini belgilashga qodir, deb hisoblaydi.

1.