O`rta Osiyoning qadimgi va o`rta asrlar tarix doc

2-mavzu.
O`rta Osiyoning Qadim davlatlari va shaharlari to`g`risida yozma 
manbalar 
Reja.
1.
 
“Avesta”-O’rta Osiyo davlatchiligi haQidagi eng Qadimgi manba. 
2.
 
Yunon-Rim manbalarida O`rta Osiyo. 
3.
 
Katta Xorazm va xorasmiylar yashagan joy xususidagi taxminlar 
 
Bizga ma`lumki, eng kadimgi davrlarga oid tarixiy-madaniy jarayonlar va ijtimoiy-
iktisodiy tuzumni urganishda yozma manbalarning axamiyati bekiyosdir. Ammo Urta Osiyo 

---

xalklarining eng kadimgi davrlariga oid yozma manbalar bizning kunlarimizgacha saklanmagan 
yoki xozirgacha deyarli aniklanmagan. Aniklangan va taxdil etilib fanga joriy etilgan yozma 
manbalarning xam asosiy kismi mintaka xududlaridan chetda bitilgan. SHunga karamay ulkamiz 
xududlari bilan bevosita boglik bulgan kadimgi davlat uyushmalari va unga kushni bulgan 
kadimgi tarixiy-madaniy viloyatlar xakidagi yozma manbalarning urganilishi xamda kisman 
ularning taxlili xakida tuxtalib utamiz. 
Urta Osiyo kadimgi xalklari xakida muxim ma`lumotlar beruvchi dastlabki yozma manbalar - 
"Avesto", Axmoniylar xukmdorlarining mixxat bitiklari, grek-rim tarixchilarining asarlari 
xisoblanadi. Ulkamiz xududlaridan chetda bitilgan ushbu manbalar kupgina ma`lumotlar bilan 
birgalikda ilk davlatchilik xakidagi ma`lumotlarni xam uz ichiga oladi. SHu urinda, yozma 
manbalar ma`lumotlarini arxeologik tadkikotlar natijalari bilan kiyosiy urganish kupgina 
masalalarga oydinlik kiritishini xam ta`kidlash joizdir. 
Utgan asrning 50-yillaridan boshlab Urta Osiyo kadimgi xalklarining tarixi va madaniyati 
bilan boglik bulgan yozma manbalarga sharxlar, izoxlar, ularning kiskacha mazmuni, saklanib 
kolganlarining tarjimalari hamda taxlili nashr yuzini ko`ra boshladi. Ana shunday manbalarning 
dastlabkisi "Avesto"dir. Bu kitobning turli kismlari kadimgi geografik tushunchalar - daryolar, 
toglar, kullarning nomlari, kadimgi mamlakatlar ruyxati, xududiy, etnik kabilalar va 
viloyatlarning nomlari, iktisodiy va ijtimoiy munosabatlar, ijtimoiy-siyosiy tuzum, kadimgi 
kabilalar urtasidagi siyosiy kurashlar, zardushtiylarning diniy falsafasi kabi kuplab 
ma`lumotlarni uz ichiga oladi. 
"Avesto"ni manba sifatida tadkik etish XVIII asrning ikkinchi yarmidan boshlangan 
bulishiga karamay bu manba xakidagi ilmiy munozaralar xamon davom etmokda. Bu ilmiy 
munozaralar "Avesto" paydo bulgan xudud, Zaradushtra faoliyat kursatgan davr, zardushtiylik 
dini dastlabki yoyilgan ulkalar, "Avestoda" kursatilgan ulkalarning joylashuvi kabi masalalar 
bilan bog`likdir. 
Avestoshunos olimlar orasida "Avesto"ning eng eski kismlari paydo bulgan xudud xakida 
turli-tuman fikrlar mavjud. Ayrim tadkikotchilar bu kitob va zardushtiylik dini Amudaryoning 
urta va kuyi okimida yoki aynan Xorazmda vujudga kelib, su igra janubga tarkalgan degan fikrni 
ilgari sursalar, ba`zi tadkikotchilar, "Avesto" Amudaryo etaklarida paydo bulgan degan goyani 
ilgari suradilar. YAna bir guruh tadkikotchilar esa, bu kitob Urta Osiyo yoki SHarkiy eronda 
paydo bulgan degan goyani kuprok ilgari suradilar. Mustakillik yillarida "Avesto"ning 2700 
yillik yubileyi utkazilishi munosabati bilan olib borilgan tadkikotlar natijasida bu kitobning 
vatani kadimgi Xorazm ekanligi xakidagi goyani ilgari suruvchi tadkikotchilar soni ancha 
kupaydi. 

---

Dastlabki "Avesto" 21 ta kitobdan iborat bulib, bizning kunlarimizgacha uning YAsna - 
"kurbonlik kilish", Visprat - "xamma xukmronlar", YAsht - "kadrlash", "uluglash", Videvdat - 
"devlarga karshi konunlar" kabi kismlari etib kelgan. 
Ta`kidlash joizki, "Avesto"ning ayrim kismlarini paydo bulishini va joylashuvini 
sanalashda anik ma`lumotlar yukligi tufayli "Avesto" matnlaridan va kismlaridan tarixiy va 
adabiy manba sifatida foydalanish kiyin jarayonga aylanadi. Xatto,
 
"Avesto"ning eng eski 
kismlari xisoblanadigan, mil.avv. I ming yillik urtalarigacha bulgan davrga oid Gatlar va 
YAshtlarda kam turli davrlarga oid ma`lumotlar uchraydi. Xususan, ijtimoiy xayotga oid 
jumlalar va atamalar bunga misol bula oladi. 
"Avesto"ning usha davrdagi "muharrirlari" kup xollarda bu kitob matnlarini uz 
zamonasiga moslashga, bir kolipga solishga xarakat kilganliklarini ta`kidlash joizdir. Buning 
natijasida bizgacha etib kelgan "Avesto" matnlaridagi ijtimoiy tuzum manzarasi, uzgarganligi 
bois, "Avesto"dan tarixiy manba sifatida foydalanish yanada kiyinlashadi. Bu xolat jamiyatning 
ijtimoiy tuzilmasini anikdashda, ijtimoiy munosabatlarni izoxlashda, Urta Osiyo tarixida 
"Avesto"ning urnini aniklash kabilarda kuzatiladi. SHunga karamasdan, "Avesto"ning eski 
kismlari jamiyat xayotini nisbatan ishonchlirok aks ettiradi va undagi ma`lumotlarni arxeologik 
tadkikotlar natijalari bilan kiyosiy urganish masalaga kupgina oydinliklar kiritishi shubxasizdir. 
Bizgacha etib kelgan bu mukaddas kitob - Katta "Avesto" va "Kichik Avesto"dan iborat. 
Katta Avesto uch kismdan: YAsna ("yaz" - "xurmat kilish", "kadrlash"); Vandidod (yoki 
Vendidat) - "Vu devo datem" -"devlarga yoki nopok kuchlarga karshi kurash"); Visperatdan 
("Barcha farishtalar - omon saklovchilar" bulib, YAsnaning kushimchasi xisoblanadi) iborat. 
Kichik Avesto esa madxiya va duolardan tashkari turli xudolarni madx etuvchi 22 ta kushikdan, 
ya`ni YAshtlardan tashkil toptan'. 
Avestoshunos olimlar orasida "Avesto ning eng eski kismlari xakida turli fikrlar mavjud. 
Ta`kidlash joizki, zardushtiylik dini va uning mukaddas kitobi juda kadimiy bulganligi uchun 
xam u paydo bulgan davr, paydo bulgan va dastlabki yoyilgan xudud xakidagi ma`lumotlar, 
xatto, dastlabki zardushtiylarning xam xotiralarida kolmagan. SHu bois, tadkikotchilar bu dinni 
tadkik etishda kuplab chigalliklarga duch keladilar. Ayniksa, zardushtiylikning vatani xakidagi 
ilmiy munozaralar xamon davom etmokda. Kupchilik tadkikotchilar - A.Meye, P.Tedesko, 
Daristerer, Jekson, Gerts’feld, Markvart, B.Turaev, X.N’yuberg, e.Benvinist, E.Bertel’s, 
V.Struve, K.Trever, M.Boys, I.D’yakonov, M.D’yakonov, V.Akabaev, R.Fray kabi kuplab 
olimlar bu kitobning vatanini Midiya, SHarkiy eron, Parfiya, Baktriya, Xorazm, Sugdiyona kabi 
katta xududlar va ulkapar bilan boglaydilar. Ammo zardushtiylik paydo bulgan anik yurt va anik 
davr xakida suz ketganda ularning fikrlari bir erdan chikmaydi. 

---

Demak, zardushtiylik dinining bilimdon tadkikotchilaridan biri, ingliz olimasi M.Boysning 
fikricha, ilk zardushtiylar dastlab chorvadorlar bulishib, Volga daryosidan sharkdagi keng 
yaylovlarda kuchib yurishgan. Ular Mesopotamiyadan yogochdan yasalgan va xukizlar kushib 
yuriladigan aravalar olishgan
2
. Olimaning fikricha, aynan shu davrda, ya`ni dunyoda xamma 
narsani konun emas, balki, zurlik, zuravonlik boshkargan bir davrda Zaradushtra yashagan
3
. 
SHuningdek, olima, Zaradushtraning anik vatani xakida suz yuritib, uning Xorazmda ekanligiga 
urgu beradi
4
. 
Xorazm arxeologik ekspeditsiyalarining dastlabki tashkilotchisi va ishtirokchisi SP. Tolstov uz 
davridagi tadkikrtlarga asoslanib zardushtiylik dini paydo bulgan va Zaradushtra tugilgan 
xududning Xorazm ekanligini asoslaydi. Olimning fikricha, "Avesto" xam boshka kuplab 
mukadtsas kitoblar kabi murakkab va kup katlamlidir. Ammo unda shubxasiz SHarkiy eron va 
Urta Osiyo (eng kadimgi kismlarda esa aynan Xorazm) tarixining kadimgi (arxaik) davrlariga 
borib takaluvchi ma`lumotlar ustunlik kiladi. SHuningdek, olim usha paytdagi mavjud 
materiallarga asoslanib, bu davrni mil. avv. 1 ming yillikning birinchi yarmiga oid deb 
xisoblaydi
1
. 
Tadkikotchilar I.Jabborov va G.Dresvyanskayalar xam etnografik va arxeologik tadkikotlarga 
tayanib zardushtiylikning vatani Urta Osiyo, xususan, kadimgi Xorazm ekanligini asoslashga 
xarakat kiladilar. Misol uchun, kadimgi xorazmiylar, baktriylar, sugdiylar, margiyonlar va xind-
eron tilida suzlashgan kadimgi xalklar osmon va erni "Asman" va "Zam" deb, kuyosh va oy 
xudolarini "Xvar" va "Mox" deb ataganlar. Tadkikotchilar "Xorazm" suzining kelib chikishini 
"Xvar" va "Zam" suzlarining birikishidan deb biladilar va buning asosida zardushtiylikning 
boshlanishi xakida fikr bildiradilar
2
. 
V. Struve, K. Trever kabi olimlar "Avesto" va zardushtiylik dini Amudaryoning urta va kuyi 
okimida yoki aynan Xorazmda vujudga kelib, keyinrok janubiy xududlarga yoyilganligi xakida 
fikr bildiradilar
3
. Zaradushtra yashagan davr xakida xam kuplab fikrlar bildirilgan bulib, bir 
gurux olimlarning fikricha, Zaradushtra yashagan davr axmoniylar davlatining mashxur 
podsholaridan biri Doro I xukmronligi davriga tugri keladi
4
. 
SHarkshunos olimlardan biri V.I. Abaev tilshunoslikka oid "Avesto"ning Gatlarini solishtirish 
asosida taxlil etar ekan, Gatlar va "Avesto"ning ayrim kismlari SHarkiy eronda, Urta Osiyo bilan 
skif-sak olamining chegara xududlarida yoki utrok dexkonchilik kilib turmush tarzi yurituvchi 
axoli yashagan xududlar bilan asosiy mashguloti chorvachilik bulgan axoli urtasida yaratilgan 
degan fikrni bildiradi
5
. 
Kupchilik tadkikotchilar fikrlarini umumlashtirib xamda arxeologik va yozma manbalar 
ma`lumotlarini kiyosiy urganar ekan arxeolog olim A. Sagdullaev, Zaratushtra Axmoniylarning 

---

Urta Osiyoga yurishlaridan oldin, ya`ni, mil.avv. 630-553 yoki 618-541 yillarda yashagan bulib, 
"Avesto"ning vatani xakida, "Avesto"ning eng kadimgi geografik nomlari Urta SHark va 
yurtimiz kadimgi viloyatlari bilan boglanadi
6
, degan fikrni bildiradi. SHuningdek, olimning 
fikricha, "Avesto"dagi eng kadimgi mamlakatlar - Urta Osiyo va Urta SHark, eronning shimoliy-
sharkiy xududlari bilan boglanadi. "Avesto"da keltirilgan Arenam Vayjo mamlakatini keng 
xududlarda joylashgan ulka deb tushunish mumkin. U erdagi baland toglar - Pomir,