O`zbek adabiyoti tarixi XVII-XIX asr adabiyoti

SHERMUHAMMAD MUNIS. 

 

REJA 

 

1. Shoirning tarjimai holiga oid ma`lumotlar. 

 

2. Shoir ijodining o`rgalinishi haqida. 

 

3. Munis - lirik shoir. 

 

4. “Munis-ul ushshoq” devonida insoniy - axloqiy mavzularning yoritilishi. 

1.

 

Shoir  she`riyatida  mehr-muhabbat,  insoniylik,  do`stlik  tuyg`ularining 

tarannum etilishi. 

   O`zbek mumtoz adabiyotining yirik vakili Shermuhammad Munis shoir, tarixchi, 

tarjimon, hattot, sug`orish mutaxassisi, ma`rifatparvar siymo edi.  

 

Munis  1778  yili  Xiva  yaqinidagi  qiyot  qishlog`ida  mirob  oilasida  tug`ildi. 

Uning  bolalik  va  yoshlik  yillari  dastlab  qiyot  qishlog`ida,  so`ngra  Xivada  masjid 

yonidagi  maktabda,  keyincha  madrasada  o`qish,  kitob  mutolaa  qilish  bilan  o`tdi. 

Uning  o`qishi  va  tarbiyasiga  qo`shnisi  Sayideshonxoja  kabi  olim  va  shoirlar 

rao`barlik qildilar.  

 

Munisning adabiyotga bo`lgan xavasini oshirishda, uni she`r mashq qilishga 

va  klassiklarni  puxta  o`rganishga  rag`batlantirishda  o`sha  zamonning  qiroliy,  

Ravnaq,  Mavlono Nishotiy kabi peshqadam va tajribali qalamkashlari muo`im rol 

o`ynagan edilar. 

 

1800  yilda  Avazboy  vafot  etib,  xon  Avaz  inoq  uni  saroyning  farmonnafis 

kotibi  qilib  tayinlaydi.  1804  yilda  Munis  o`zining  ilk  devoni  “Devoni  Munis”ni 

tuzadi.  O`sha  yili  “Savodi  ta`lim”  yoki  “Risolai  savod”  asarini  she`riy  yo`lda 

yozib, talabalarga o`usni xat ta`lim qoidalarini o`rgatadi.  

 

1808  yilda  Elto`zarxon  Xiva  xonligi  tarixini  yozishni  buyuradi  va  u 

“Firdavsul-iqbol” (“Saodat bog`i”) nomli tarixiy asar ustida ish boshlaydi. 

---

 

50 

 

1812 yilda mirob Erniyozbek vafot etib, xon uning o`rniga Munisni Xorazm 

mirobligiga tayinlaydi. 

 

1819  yilda  xon  topshirig`i  bilan  Mirxondning  ko`p  jildli  “Ravzatus-safo” 

(“Poklik  bog`i”)  tarixiy  asarini  fors-tojik  tilidan  O`zbek  tiliga  tarjima  qila 

boshlaydi. Munis uning birinchi jildini tarjima qilib ulguradi xolos. 

 

1815-1820 yillarda Munis o`zining mukammal devoni “Munisul ushshoq”ni 

tuzadi. “Oshiqlar do`sti” deb nomlangan bu to`plamga shoirning 16 ming misradan 

ziyod she`rlari jamlangandir. 

 

Munis  badiiy  ijodda  o`ziga  Navoiyni  ustoz  deb  biladi  va  ko`p  jihatda 

Navoiyga ergashadi. 

 

U 1829 yilda vafot etdi. 

 

2. Munis o`z davrining etuk shoiri, adibi, tarixchisi, tarjimoni, murabbiysi va 

ma`rifat kuychisi edi. U faqat zamonasidagina emas, balki keyingi davrlarda ham 

xalq o`rtasida madaniyat muo`lislari, shoirlar, olimlar, san`atkorlar va tolibi ilmlar 

o`rtasida  xiyla  shuxrat  qozongan  edi.  Munisning  faoliyatini  va  adabiy  merosini 

o`ganishda  ma`lum  yutuqlar  qo`lga  kiritildi.  Dastlab  sharqshunoslar  Munisning 

oxiriga  etkazilmagan  “Fidasul-iqbol”  asarini  o`rganib,  unga  ko`proq  murojaat 

qildilar.  Munisning  tarixiy  asarini  o`rganishda  V.  V.  Barotold,  P.  P.  Ivanov 

ma`lum xizmat qildilar. Keyingi yillarda esa S. P. Tolstov O`zbek olimlaridan Ya. 

g`ulomov,  Munis.  Yo`ldoshev,  K.  Munoirovlar  Munis  va  Ogahiyning  “Firdafsul-

iqbol” asarini o`rganishda katta muvaffaqiyatlarga erishdilar.  

 

Adabiyotshunosligimizda Munis hayoti va ijodiga doir ko`plab ishlar qilindi. 

Chunonchi,  shoirning  ijodiy  merosiga  aloqador  bo`lgan  qo`lyozma  va  litografik 

asarlar Xiva, Urganch, Samarqand, Buxoro va Dushanbe kutubxonalarida, ayniqsa 

Toshkentda ko`proq to`plandi. Munisning adabiy faoliyatiga doir bir necha maqola 

va tadqiqotlar bunyodga keldi. Dissertatsiyalar  yozildi. Munis asarlari majmua va 

dasrliklarga antologiya va to`rt tomlik “O`zbek adabiyoti”ga kiritildi. Shoiring o`n 

ming misragacha she`ri aloo`ida “Devon” qilib nashr etildi. 

 

Bulardan ko`rinadiki, Shermuhammad Munisning ijodi keng o`rganilmoqda. 

Hozirda  Munis  ijodining  namunalaridan  keng  kitobxonlar  ommasiga  etkazishda 

katta yutuqlar qo`lga kiritildi.  

 

3.  Munis  asosan  lirik  shoirdir.  Devonining  nomidan  ko`rinib  turibdiki, 

she`rlarining asosiy qismi muhabbat taronalaridir. Shoir ijodida ijtimoiy-siyosiy va 

falsafa mavzusidagi asarlar g`oyat siyrakdir.  

 

Munis  talqinicha,  she`r  jahon  xalqlari  dillarini  oson  zabt  eta  oladigan  eng 

qudratli quroldir. U bitmas tuganmas buloq, qulash nimaligini bilmaydigan buyuk 

koshona,  bag`ishlov  she`rlar  kishilarni  abadiylashtiruvchi  mislsiz  vositadir.  Shoir 

xaqli  ravishda  she`r  va  uning  manbaini  adabiyotga  dao`ldor  xodisalar  sifatida 

belgilaydi.  Munis  aksariyat  g`azallari  nio`oyasida  she`riyat  mulkining  sultoni 

Alisher Navoiy ruo`ida ko`mak va tarbiya kutadi.  

 

Munis  ijodida  ko`plab  talmiq  sa`atiga  murojaat  qiladi.  U  she`larida, 

g`azallarida  tarixiy  shaxslardan  Navoiy,  Sulton  Xusayn,  Mao`mud  g`aznaviy, 

Firdavsiylarni keltiradi. 

 

Munisning ko`p she`rlari musiqaga solinib, xofizlar tomonidan aytilmoqda.  

---

 

51 

 

Munis  devoni  asosan  iloo`iy  va  insoniy  muhabbat  kechinmalari  talqinidan 

iborat bo`lsada, san`at sankor moo`iyati ijtimoiy hayotning dolzarb masalalari aks 

etgan  g`azallari  ham  uchrab  turadi.  Munis  “So`z”,  ”Shuaro”  she`larida  she`r  va 

ijodkor qadr qimmati haqida qalam tebratadi. 

 

She`r ul tig`i dudamdurkim, jahonni fatx etar, 

 

Chekmayin  lashkar gar olsa ilgiga har podshoo`. 

 

She`r ul nemat erurkim, har necha bazm etsalar,  

 

Lazzati ortar, dog`i qadrig`a topmas nuqs roq. 

 

Munis  qasida  janrida  ham  barakali  ijod  qiladi.  U  qasidalarini  asosan 

Avazbek inoqqa bag`ishlab unga maqtovlar yog`diradi.   Munis 

ijodida 

jamiyat 

o`zgarishlari  ham  o`z  aksini  topadi.  Muhammad  Raximxon  vafotidan  so`ng 

o`ukmronlik  uning  katta  o`g`li  Olloquliga  o`tadi.  Munis  hayotining  keyingi  to`rt 

yili  Olloquli  o`ukmronligi  davrida  o`tadi.  Munis  o`zining  bu  davrida  yaratgan 

baytlarida Olloqulini mamlakat obodonligi, elementlar osoyishtaligi uchun harakat 

qilishga da`vat etish payida bo`ldi.  

 

4.  Muhammad  Rao`imxon  o`ukmronligining  ettinchi  yili  Munis  o`z 

she`larini  to`plab  devon  tartib  bera  boshladi.  Devonga  kiritilgan  she`r  turlari  va 

baytlarining  soni  haqida  shoirning  o`zi  “Munisul  ushshoq”  ning  debochasida 

quyidagilarni  yozadi.  “...Garro  qasidalar,  dil  gusho  g`azallar,  fasohatayin 

tarkibbandlar, latofat tazyin qit`alar, sharif musaddas va muxammaslar, latif ruboiy 

va muammolar, shirin masnaviy va g`amgin tuyug`lar va g`ayr ham taxminan olti 

ming baytdir”. 

 

Mumtoz  poeziyaning  xilma  -xil  turlari  bo`yicha  yaratilgan  baytlari  o`z 

ichiga  olgan  ana  shu  “Munisul  ushshoq”  devonining  bir  qo`l  yozma,  ikki  tosh 

bosma varianti bor. 

 

“Munisul  ushshoq”  devonining  muallifi  O`zbek  adabiyoti  xazinasiga 

qimmatbao`o  durdonalar  qo`shish  yo`lida  she`r  san`ati  ustida  qanday  ishlaganini 

she`rlarining  mavzui  doirasi  g`oyaviy  mazmuni,  badiiy  saviyasi  qanday  ekanini 

klassiklardan  yoki  zamondoshlardan  kimlar  unga  ustozlik  va  o`omiylik  qilganini 

umumiy tarzda devonda o`n sakkizinshi she`rida ko`rish mumkin. 

 

Ma`lumki, Munisning hayoti Xiva xonligiga saroy doirasi bilan bog`langan 

o`olda o`tdi. Lekin u saroy muo`itida yashagan bo`lsada, o`zining fikr hayoli bilan 

xalq  tomoniga  intilib,  ish  olib  borgan.  Binobarin  devondagi  she`larning  mavzu 

doirasi  g`oyaviy  mazmunini  ko`zdan  kechirganda  bunga  aloo`ida  e`tibor  berib, 

shoirning  davrga,  o`ukmdor  doiralarga,  turli  ijtimoiy  guruo`larga,  ilm  o`unarga, 

adabiyot madaniyatga, ishq-muhalbbat 

 va  do`stlik  masalalariga  bo`lgan 

qarashlarini kengroq va chuqurroq tekshirish lozim. 

 

Munis feodal zulm avj olib, xalq og`ir ao`volda yashagan davrdan o`ukmdor 

doiralardan norozi edi. U o`zining anashu noroziligini ifodalovchi she`r va qit`alar 

yaratgan,  ba`zan  esa  ishqiy  lirik  g`azallari  ichiga  norizolik  ruo`idagi  fikrlarini 

qistirib ketgan. 

 

Munis  mamlkat  o`okimi  va  uning  xalqqa  qanday  munosabatda  bo`lishi 

kerakligi  haqida  o`z  davri  uchun  muo`im  bo`lgan  o`z  fikrlarini  olg`a  surdi. 

qabilachilik, urug`aymoqchilik nizolarini qoraladi.  

---

 

52 

 

5.  Shermuhammad  Munis  18-asr  oxiri  va  19-asrning  birinchi  choragida 

Xivadagi adabiy muo`itda yashab ijod etgan etuk shoir va donishmand, tarixchidir. 

U  o`z  davrida  ro`y  bergan  ko`pgina  voqea  va  xodisalarning  guvoo`i  bo`lgan 

muo`okama  qilgan  va  o`z  qarashlarida  xalqning  o`ukmdorlar  tomonidan 

eo`ilayotganligiga  achingan  va  norizoligini  ifodalagan.  O`z  she`rlarida  hamda 

tarixiy asarlarida mumkin qadar xalqning o`imoyasini ko`zda tutgan xalqparvar va 

ma`rifatparvar shoirdir. Munis ijodida turmushning ko`p tomonlari shoirning xon, 

vazir  va  beklarga,  shayx  va  zoxidlarga,  shoir  va  olimlarga  o`unarmandlar  va 

boshqa meo`nat axllariga bo`lgan qarashlari aks etgan. 

 

Munis  poeziyasida  jao`olat  va  nodonlikka,  ilm-o`unarga  e`tiqod,  she`r  va 

shoirga  o`urmat,  pok  vijdonli  va  vafodor  ishq  axllarini  o`imoya  qilish  kabi 

motivlar asosli o`rinlarni egallaydi. 

 

Shoir hamma  masalalar  tasvirida dastlab ba`zi  kamchiliklar bilan, keyincha 

esa  she`r  san`atining  vakili  sifatida  ish  tutadi  va  zamondoshlariga  hamda  o`zidan 

keyingi  shoirlarga  o`rnak  bo`larli  darajada  badiiy  yutuqlarga  erishadi.  Buni 

shoirning  o`zi  ham  e`tirof  etib  juda  ko`p  qiyinchiliklarni  boshidan  kechirib 

bo`lsada, she`riyatning baland cho`qqisiga ko`tarila olganini qayd etadi: 

 

To musao`har ayladim so`z birla ma`ni kishvarin, 

 

Shoo` men, ey Munis, ao`li donishu idrokmen. 

 

Haqiqatdan  ham  Munis  o`z  zamonasining  adabiy  doirasida  axli 

donishlarning shoo`i edi. 

Nazorat savollari 

1. Shermuhammad Munis adabiy merosi haqida nimalarni bilasiz? 

2. Munisning “Savodi ta`lim” asari qanday asar? 

Tayanch atamalar 

“Munisul ushshoq”-“Oshiqlar do`sti”. . Zullisonayinlik - ikki tilda baravar ijod qila 

olish. 

 

 

 

Tayanch tushunchalar 

 Ma`rifatparvarlik  -  shoirning  o`z  ijodida  ilm  hamda  ta`lim-tarbiya  masalalariga 

urg`u  berishi.  .  Satirik  xarakterdagi  asar  -  hayotdagi  nuqson  va  illatlarni  fosh 

etuvchi kulgiga asoslangan asar. 

          

Adabiyotlar 

 

1. Abdullaev V. O`zbek adabiyoti tarixi. T., 1980. 

 

2. Voo`idov Z. O`zbek adabiyoti tarixidan. T.,1961.  

 

3. Munirov K. Munis, Ogahiy va Bayoniylarning tarixiy asarlari. T., 1960. 

 

4. O`zbek adabiyoti tarixi. 5 jildlik, 4-jild. T., 1978. 

 

 

Tavsiya etiladigan adabiyotlar 

 

 

1. Munis Shermuhammad Xorazmiy. Saylanma. T., 1980. 

 

2. O`zbek adadibyoti. 4 jildlik, 3-jild. T., 1959.