O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi farg’ona politexnika institut ishlab chiqarishda boshqaruv fakulteti Iqtisodiyot kafedrasi “Korxonani tashkil etish va tadbirkorlik” fanidan Mavzu: Korxona tushunchasi,belgilari

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
FARG’ONA POLITEXNIKA INSTITUT
Ishlab chiqarishda boshqaruv fakulteti
Iqtisodiyot kafedrasi
“Korxonani tashkil etish va tadbirkorlik” fanidan
Mavzu: Korxona tushunchasi,belgilari,turlari va shakllari

MUSTAQIL ISH

Bajardi: 72J-20I guruh talabasi
Mamadaliyev.B
Qabul qildi: E.Qosimov


Kirish
Asosiy bo’lim
2.1 Korxona tushunchasi
2.2 Korxona belgilari
2.3 Korxonalar va ularning turlari
Xulosa
Foydalangan adabiyotlar

Kirish:
Zamonaviy korxona-mustaqil xojalik yurituvchi subekt bolib, ularning ishlab chiqarish vositalari va boshqa mulklari rejali iqtisodiyot sharoitlaridagidek davlatning ozigagina tegishli bolmaydi. Shu sababli korxonalar mulkchilik shakliga kora, davlat va nodavlat, tarmoq belgilariga kora, mashinasozlik, energetika, metallurgiya, neft’ va gaz sanoati, qurilish kompleksi, oziq-ovqat, yengil sanoat, savdo va hokazolar, ishlab chiqarish miqyosi va xodimlar soniga kora, yirik, mikrofirma va kichik, faoliyat yuritish muddatiga kora, uzluksiz, mavsumiy va uzlukli korxonalarga bolinadi. Biroq ushbu belgilardan qati nazar, deyarli har bir korxona Nizom asosida faoliyat yuritadi. Nizomda korxonaning nomi, manzilgohi, yuqori turuvchi organi va bu organning nomi, Nizom jamgarmasi, bank muassasalaridagi rekvizitlari, korxona raqbariyatining lavozimlari, rahbar shaxslarning majburiyatlari, tuzilmaviy bolinmalar royxati, hisobot tartibi va qokazolar korsatilgan boladi. Agar Nizomda korxonaning tashkiliy-huquqiy funktsiyalari belgilangan bolsa, uning ishlab chiqarish va iqtisodiy faoliyati tarkibiga asosiy va aylanma fondlar, pul mablaglari va boshqa aktivlar kiruvchi Nizom jamgarmasiga tayanadi. Nizom jamgarmasi qonunga asosan korxonani tashkil qilish jarayonida muassislar - davlat, huquqiy va jismoniy shaxslar tomonidan shakllantiriladi. Korxona rivojlanishi va ishlab chiqarishning kengayib borishi, daromad hajmi va boshqa moliyaviy tushumlarning ortishi natijasida Nizom jamgarmasi kopaytirilishi mumkin. Umuman olganda, Nizom jamg`armasi korxonaning iqtisodiy barqarorligi va moliyaviy jihatdan baquvvatligini aks ettiradi.

2.1 Iqtisodiy sohalarda «korxona» tushunchasining mohiyati

Тadbirkorlik faoliyati bilan jismoniy yoki yuridik shaxs sifatida shug‘ullanish mumkin. O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksiga muvofiq, fuqaro (jismoniy shaxs)lar deganda respub- likamizning fuqarolari, boshqa davlatlarning fuqarolari, shuningdek, fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar tushuniladi. Fuqaro (jismoniy shaxs) yakka tadbirkor sifatida davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan paytdan boshlab tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanishga haqlidir.
Fuqarolik kodeksiga muvofiq, «o‘z mulkida, xo‘jalik yuritishida yoki operativ boshqaruvida alohida mol-mulkka ega bo‘lgan hamda o‘z majburiyatlari yuzasidan ushbu mol-mulk bilan javob beradigan, o‘z nomidan mulkiy yoki shaxsiy nomulkiy huquqlarga ega bo‘la oladigan va ularni amalga oshira oladigan, majburiyatlarni bajara oladigan, sudda da’vogar va javobgar bo‘la oladigan tashkilot yuridik shaxs hisoblanadi». Ammo yuridik shaxslarning faqatgina foyda olishni o‘z faoliyatining asosiy maqsadi qilib olgan turlari, ya’ni tijoratchi tashkilotlar tadbirkorlik subyektlari hisoblanadi.
Тadbirkor o‘z g‘oyasini amalga oshirishning tashkiliy tuzilmasi sifatida korxonani vujudga keltiradi. Korxona yuridik shaxs maqomiga ega bo‘lgach, mustaqil xo‘jalik yurituvchi bozor subyekti bo‘lib, o‘z nizomiga muvofiq muayyan ijtimoiy-iqtisodiy samara va foyda olish maqsadida o‘ziga tegishli yoki xo‘jalik boshqaruvidagi mulkdan foydalanib faoliyat yuritadi.
Korxonani turli belgilariga ko‘ra tavsiflash mumkin:
ishlab chiqarish va texnikaviy munosabatlarda korxona, bu — ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar hajmi va turlari, ularni tayyorlash texnologiyasiga miqdor va sifat jihatidan mos keluvchi mashinalar va mexanizmlar tizimi;
ijtimoiy munosabatlarda korxona, bu — turli toifadagi va vazifa- larni bajaruvchi xodimlardan iborat mehnat jamoasi;
tashkiliy-huquqiy munosabatlarda korxona yuridik shaxs sifatida faoliyat yuritadi;
moliyaviy-iqtisodiy munosabatlarda korxona, bu — tarmoqning mustaqil bo‘g‘ini sifatida o‘zini o‘zi moliyalashtiradigan va boshqaradigan bozor subyekti.
Korxona o‘ziga xos bo‘lgan ma’lum xususiyatlarga ega:
birinchidan, korxona o‘ziga tegishli va xo‘jalik boshqaruvidagi alohida mulkka ega bo‘lib, ushbu mulk uning faoliyati moddiy- texnikaviy imkoniyatlarini, iqtisodiy mustaqilligi va ishonchliligini ta’minlaydi;

ikkinchidan, korxona kreditorlar, jumladan, davlat bilan o‘zaro munosabatlardagi majburiyatlar yuzasidan o‘z mulki bilan javob berish xususiyatiga ega bo‘ladi;

uchinchidan, korxona xo‘jalik aylanmasida o‘z nomidan harakat qilishi mumkin, ya’ni qonunga asosan, xo‘jalik faoliyati yurituvchi hamkorlar, mahsulot (ish, xizmat) iste’molchilari, xomashyo va asbob- uskuna yetkazib beruvchilar hamda boshqa huquqiy va jismoniy shaxslar bilan shartnoma tuzish huquqiga ega;
to‘rtinchidan, korxona qonunchilikka asosan, sudda da’vogar va javobgar sifatida qatnashish huquqiga ega;
beshinchidan, korxona mustaqil balans yoki smetaga ega bo‘lib, ishlab chiqarish va mahsulot savdosi xarajatlarini hisobga olib boradi hamda davlat organlari tomonidan belgilangan tartibda o‘z vaqtida hisobotlarni taqdim etadi;
oltinchidan, korxona o‘z nomiga ega bo‘lib, unda korxonaning tashkiliy-huquqiy shakli o‘z aksini topadi.
Har bir korxonaning faoliyati ishlab chiqarish, qayta ishlab chiqarish va muomala jarayonlaridan iborat bo‘ladi.
Korxonaning ishlab chiqarish sohasidagi faoliyati — yangi mahsulotni ishlab chiqarishga tayyorlash va ishlab chiqarishni tashkillashtirishda namoyon bo‘ladi.
Qayta ishlab chiqarish sohasidagi faoliyat — ishchi kuchini yollash, kadrlar tayyorlash va ularning malakasini oshirish, ishlab chiqarish vositalarini yangilash va kengaytirish jarayonlarida aks etadi.
Korxona — yuridik shaxs huquqiga ega boʻlgan mustaqil xoʻjalik yurituvchi subʼyekt. Mahsulotlar, tovarlar ishlab chiqarish, xizmatlar koʻrstish, ishlarni bajarish uchun tashkil etiladi. Iqtisodiy faoliyatning xilma-xil turlari bilan shugʻullanadi. Davlat, munitsipial, jamoa, qoʻshma, yakka (oila, xususiy) korxonalar bor. Korxona ma'lum bir davlat hududida faoliyat yurituvchi va shu davlat qonunlariga bo'ysunadigan mustaqil xo'jalik yurituvchi sub'ekt.
Korxonaning ma'muriy-xo'jalik mustaqilligi qonun bilan belgilanadi va korxona qancha miqdorda ishlab chiqarish va uni qanday sotish, olingan daromadni qanday taqsimlash to'g'risida mustaqil qaror qabul qilishini bildiradi.
Asosiy xarakterli xususiyatlar korxonalar ishlab chiqarish jarayonlarining umumiyligida ifodalangan ishlab chiqarish-texnik birlikdir; tashkiliy birlik - yagona rahbarlik, rejaning mavjudligi; moddiy, moliyaviy resurslar jamiyatida namoyon bo'ladigan iqtisodiy birlik, shuningdek iqtisodiy natijalar ish.
2.2 Korxonani turli belgilariga kora tavsiflash mumkin:
• ishlab-chiqarish va texnika munosabatlarida korxona – bu, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar hajmi va turlari, ularni tayyorlash texnologiyasiga miqdor va sifat jihatidan mos keluvchi mashinalar tizimi;
• ijtimoiy munosabatlarda korxona – bu, turli kategoriyadagi xodimlar ortasida ularning huquq va majburiyatlari asosida yuzaga keluvchi munosabatlar ;
• tashkiliy-huquqiy munosabatlarda korxona huquqiy shaxs sifatida faoliyat yuritadi;
• moliyaviy-iqtisodiy munosabatlarda korxona – bu, tarmoqning mustaqil bogini bolib, oz-ozini moliya bilan taminlash, oz-ozini boshqarish, ya`ni bozor munosabatlari tamoyillarida faoliyat yuritadi.
Korxona oziga xos bolgan malum xususiyatlarga ega:
birinchidan, korxona oziga tegishli va xojalik boshqaruvidagi xususiy mulkka ega bolib, ushbu mulk uning faoliyati moddiy-texnikaviy imkoniyatlarini, iqtisodiy mustaqilligi va ishonchliligini taminlaydi;
ikkinchidan, korxona kreditorlar, jumladan, davlat bilan ozaro munosabatlardagi majburiyatlar yuzasidan oz mulki bilan javob berish xususiyatiga ega boladi;
uchinchidan, korxona xojalik aylanmasida oz nomidan harakat qilishi mumkin, yani qonunga asosan xojalik faoliyati yurituvchi hamkorlar, mahsulot (ish, xizmat) istemolchilari, xom-ashyo va asbob-uskuna etkazib beruvchilar hamda boshqa huquqiy va jismoniy shaxslar bilan shartnoma tuzish ququqiga ega;
tortinchidan, korxona qonunchilikka asosan sudda da`vogar va javobgar sifatida qatnashish huquqiga ega;

2.3 Korxonalar va ularning turlari

Mulkchilik shakllaridan qat’iy nazar, korxona ishchilar soniga qarab kichik yoki o’rta korxonalarga bo’linadi.
Zamonaviy korxona tarkibi quyidagichadir:
mulkdorlar(aksiyadorlar);
boshqaruvchilar (menejerlar);
korxona personali (jismoniy shaxslar).