O`zbekiston respublikasi sog`liqni saqlash vazirligi toshkent farmatsevtika instituti tibbiy va biologik fanlar kafedrasi

2.
4 Mikroorganizmlarning nafas olishi.
 
Mikrob xujayrasiga kirayotgan oziq moddalar transformatsiyalanadi, so`ng sitoplazma, xujayra 
devori, bacterial nukleoid tarkibiy qismlarga so`riladi. Xujayra tomonidan uglevodlar, yog`lar, 
aminokislotalar, oqsillarning sintezi energiya yutilishi bilan kechadi - bu endotermik reaksiyalar 
xisoblanadi. Bu bilan birgalikda xujayra sitoplazmasida doimiy ravishda energiya ajratuvchi 
protsesslar sodir bo`lishi kerak. 
Energiya nafaqat sintez uchun, balki ko`payish, spora xosil qilish, xarakatlanish va boshqa 
protsesslarga lozim bo`ladi. 
Nafas olish yoki biologik oksidlanish deganda xayotiy zarur energiyani bioximik protsesslar 
natijasida xosil bulishi tushuniladi. 
YUqorida rivojlangan xayvonlarda nafas olish protsessi bir xil kechadi: qondagi gemoglabin 
kislorodni yutib, qon bilan barcha organ va to`qimalariga tarqatadi, so`ng oksidlanish protsesslari 
natijasida oxirgi maxsulot sifatida S0
2
xosil bo`ladi. Mikrob xujayrasi kichik o`lchamiga ega 
bo`lishiga qaramay nafas olishning xilma-xilligi bilan farqlanadi. 
Nafas olish turiga qarab bakteriyalar ikkita asosiy gruppalarga bo`linadi: 
1.
 
Aeroblar, faqat molekulalar kislorod bor joyda rivojlanadi. 
2.
 
Anaerobalar, faqat kislorodsiz muxitda rivojlana oladi. 

---

21 
2,5-rasm
 
Oraliq gruppani 3 fakultativ anaerobalar deb ataluvchi xam kislorodli xam kislorodsiz muxitda 
rivojlana oladigan mikroblar tashkil etadi. Anaerobalar bakteriyalar nafas olishni u yoki bu 
birikmalarni oksidlash bilan amalga oshiradi va kislorodni tugridan-tugri xavodan oladi. 
Autotroflar anorganik, geterotroflar esa organik birikmalarni oksidlaydi. Kislorod etishmay kolsa 
ba’zi mikroblarning rivojlanishi xam tuxtaydi. Masalan, vabo vibrioni, sil, ulat tayokchalari. 
Anaerob mikroblar energiyani organik va neorganik birikmalarning parchalanishi natijasida 
oladi. Organik birikmalarning parchalanishiga bijigish va ajish protsesslarini kiritish mumkin. 
Aerob nafas olishga nisbatan anaerobli nafas olishda kup mikdorda energiya xosil buladi. 
Masalan, aerobli nafas olishda bir molekula glyukozaning oksidlanishi 674 kaloriya issiklik 
energiya ajralishi bilan kechadi, anaerobli nafas olishda esa shuncha 
mikdordagi energiyami xosil kilish uchun 37 molekula glyukozani sarflapppga tugri keladi
2
. 
Patogen anaeroblarga - kislorodsiz kokshol, batulizm, gazli gangrena kuzgatuvchilari kiradi. 
Muxitda molekulyar kislorodning bulishi anaerobning vegetativ formalariga letal ta’sir 
kursatadi. Ba’zi olimlar fikriga kura, molekulyar kislorod ipggirokida oksidlanish protsesslari 
sitoplazmatik yad xisoblangan vodorod peroksidningЩgOg) xosil bulishiga olib keladi. Aeroblar 
katalaza fermenta ajratadi, bu ferment vodorod peroksidni parchalab zararsizlantiradi. Anaerob 
bakteriyalar esa katalizalar ishlab chikmaydi. 
Bundan tashkari, kislorod xayotiy fermentlarni inaktivatsiyalaydi. Natijada anaeroblarni 
normal oziqlanishi buzilib, ular ochlikdan xalok bo`ladi. Nafas olish mexanizmlarini o`rganishda 
bir qancha nazariyalar oldinga surilgan. 
Xozirgi vaqtda aniqlanganki, nafas olishning birinchi bosqichi degidrogenaza fermentlari 
ta’siri ostida vodorodning aktivlanishidan iborat. Xam aerob xam anaerob nafas olishda bu 
fermentlar vodorodni substrat yoki boshlangich akseptordan olib, uni sunggi akseptorga beradi. 
Aerob nafas olishda vodorodning oxirgi akseptori bo`lib, atmosfera kislorodi xisoblanadi. 
Anaerobli nafas olishda esa - turli birikmalar, energiya manbai va parchalanish maxsulotlari xizmat 
qiladi. 
Fakultativ anaeroblar gruppasiga kislorod bor joyda yaxshi rivojlanadigan, lekin shartli 
anaerob xisoblanadigan xamda anaeroblarga taaluqli, lekin kislorod miqdori kam joyda yaxshi 
rivojlanuvchi, ya’ni shartli aerob xisoblanadigan bakteriyalar mavjud. 
Patogen bakteriyalar asosan aeroblarga kirib, fakultativ anaeroblar xisoblanadi. 
YUqumli kasalliklar diagnostikasida vaksinalar tayyorlash, antibiotiklar olish va boshqa su’niy 
o`stirish - mikroblarni kulturalashtirish zaruriyati vujudga keladi. Bu maqsadda ozuqa muxitlari 
tayyorlanadi. Bu ozuqa muxitdarni tayyorlashga va mikroblarni kulturalashda ayni turdagi 
mikrobning barcha xossalari - oziqlanish tipi, nafas olish tipi va boshqalar nazarda tutiladi.