O`zbekiston respublikasi sog`liqni saqlash vazirligi toshkent farmatsevtika instituti tibbiy va biologik fanlar kafedrasi

3.3. Viruslarning kimyoviy tarkibi va tuzilishi. 
Viruslar tabiatda ikki xil 1.xujayradan tashqarida- virion.2. xujayra ichida vegetativ shaklida 
bo‘ladi.Viruslar xo‘jayinxujayrasiga kirguncha yirik molekula shaklida bo‘lib, xujaraga kirgach 

---

24 
tirik sistemaga aylanadi.Virus xujayra tuzilishiga ega bo‘lmagan juda kichik zarrachadir, ularning 
shakli turlicha: sharsimon, tayoqchasimon, kubsimon, spermazoid va ikosaidir.To‘liq shakllangan 
virus zarrachasi virion deb ataladi. U nuklein kislota va oqsil qobig‘idan iborat. Kapsid oqsil 
molekulalari kapsomerlardan tuzilgan.Viruslar kattaligi 20 dan 350 nm gacha bo‘ladi. Ularni 
filtrlash, ultratsentrofugalash, diffuziya qilish va elektron mikroskop orqali uzunligini aniqlash 
mumkin. 
3,1-rasm
 
Viruslar sun’iy oziq muxitlarida o‘smaydi. Viruslarning ko‘payishi bakteriyalardan farq qiladi va 
ular binar, kurtaklanib ko‘payishi kuzatiladi. Ko‘payish fazalari bosqichma bosqich boradi. 
Adsorbsiya. 
Virusning xujayra ichiga kirishi. 
Virionlarning echinishi. 
Virus genomining transkripsiya va reproduksiyasi amalga oshadi. 
Virionnnig yig‘ilishi. 
Virus zarralarining xujayradan chiqishi. 
Viruslarni o‘stirish uchun tirik organizmlar-sezgir xayvon organizmlaridan, tovuq embrionidan, 
to‘qima kulturalaridan foydalaniladi. 
3.4. Viruslarni o‘stirish usullari va ozuqa muxitlari 
 
Virusning hujayraga kirishi va infektsion jarayon davrlari: Adsorbtsiya. Virus DNK 
sining sintezi. Virus RNK si sintezi. Konservativ va yarim konservativ replikatsiya. Virus 
zarrasining etilishi. 
Hujayraga virus yuqtirilgandan so`ng, virus zarrachasi hujayra ichida ko`payadi va o`ziga 
o`xshash millionlab virus zarrachalarini hosil qiladi yoki hujayra irsiy moddasi bilan virus irsiy 
moddasi bilashib, ma'lum vaqtgacha virus zarralari hosil bo`lmay hujayra normal hayot kechirishi 
mumkin.

---

25 
3,2-rasm
 
Virus hujayrada ma'lum vaqtgacha o`zini namoyon eta olmaydi. Ammo birorta tashqi ta'sir 
(ultrabinafsha nurlar, rentgen nurlari, kimyoviy moddalar) natijasida, virus nuklein kislota hujayra 
DNK sidan ajralib, ko`payib, o`ziga o`xshash virus zarrachalarini hosil qilishi mumkin.
Virusning hujayraga kirishidan to ko`payishigacha bo`lgan davrni bir necha bo`laklarga bo`lib 
tekshiriladi. Birinchi davr-latent davri. Bu davrda virus zarrachalarining soni o`zgarmaydi. Latent 
davrining birinchi yarmida virus zarrachalari hujayrada umuman uchramaydi va davr eklipis 
(yo`qolish) deyiladi. Ikkinchi davr-virus zarrachalari sonining oshish davridir. Bu davr virus 
zarralari hujayradan chiqishi bilan tugaydi. Virus
 
hujayraga yuqtirilganda, dastlab virus zarrachasi 
hujayra yuzasiga yopishadi, ya'ni adsorbtsiyalanadi. Bu protsess ham spetsifik xususiyatga ega 
bo`lib, bir virus hamma hujayraga
 
ham adsorbtsiyalanavermaydi, balki ma'lum hujayragagina 
adsorbtsiyalanadi. 
Adsorbtsiyalanish jarayonida hujayra va virusning ayrim qismlari-retseptorlariishtirok etadi, 
ya'nivirus, hujayraga kirish uchun uning retseptori hujayra retseptorlari bilan bog`lanishi kerak. 
Masalan: T-bakteriofagning retseptorlari uning o`simta, to`g`irirog`i dum qismdagi fibrillarida 
joylashgan. T-bakteriofaglari singari, maxsus adsorbtsiyalanish qismlari bo`lmagan, sferasimon va 
boshqa viruslarda shu virus zarrachalaridagi muayyan kimyoviy guruhlar retseptor deb qabul 
qilingan. Ammo, shu vaqtgacha birorta virus retseptorining kimyoviy tuzilishi aniqlangan emas. 
T-bakteriofagi hujayraga kirish paytida, o`zining fibrillari bilan hujayra devoriga yopishadi va 
dum qismidagi bazal plastinkada joylashgan "probka" yo`qoladi. So`ngra, o`simtaning oqsil 
pardasi qisqara boshlaydi, o`simta o`zga hujayra devorini teshadi va fag DNK si hujayraga oqib 
o`tadi.
Viruslarning hujayraga kirishidagi yana biri yo`l pinotsitoz usulidir. Bu usul chechak 
viruslarida qayd etilgan. Virus hujayraga yopishgandan so`ng hujayra membranasi virus ichiga 
botib kiradi va hujayra ustidagi virus hujayra ichiga kirib qoladi. Hujayra gidrolitikfermentlari 
ta'sirida virus zarrasidagi oqsil va fosfolipidlar parchalanadi. Ozod bo`lgan nukleoproteid 
tarkibidagi DNK, hujayradagi "echintiruvchi" fermentldar vositasida ajraladi.