O‘zbeкiston respubliкasi

2-§. O„zbek tili tarixini davrlashtirish 
 
Adabiy til (aniqrog‗i, adabiy nutq) – umumxalq tilining ishlov 
berilgan, sayqallangan va ma‘lum bir me‘yorga solingan shakli. 
Tilshunos Mustaqim Mirzayev unga: «Adabiy til – umumxalq tilidan 
yasalgan guldasta», deb baho bergan. Zero, adabiy til til va nutqning 
barcha birliklarini butunligicha qamrab oladigan milliy tildan 
farqlanadi. Demak, o‗zbek adabiy tili o‗zbek millatiga tegishli bo‗lgan 
milliy tilning tarkibiy qismi hisoblanadi. Milliy til bilan adabiy til 
(nutq) 
orasidagi 
aloqa 
butun-qism, 
umumiylik-xususiylik 
munosabatida bo‗ladi. Adabiy til (nutq) fonetik, leksik, morfologik, 
sintaktik, qolaversa, stilistik jihatdan me‘yorlashgan. U xalq 
shevalaridan oziqlanadi, biroq ulardan ustun turadi; adabiy til (nutq) 
me‘yorlariga qat‘iy rioya qilish shu tilda so‗zlovchilar (xalq), turli 
sheva va lahja vakillari orasida bir-birlarini to‗g‗ri tushuna olishlari 
yoki rasmiy muloqot uchun shart. Adabiy til (nutq)dan o‗rinli va 
unumli foydalana olish umumxalq madaniyatining qay darajadaligini 
belgilaydi. Yozma va og‗zaki nutqda adabiy me‘yorlarga rioya qilish 
so‗zlovchi (yozuvchi) madaniy saviyasining ko‗zgusidir. 
Кo‗pgina xalqlar tilida adabiy til (nutq) me‘yori XIX–XX asrlarda 
ishlab chiqilgan. O‗zbek xalqida adabiy til (nutq) me‘yorlarini 
belgilash an‘anasi tarixan uzoq o‗tmishga borib taqaladi. Masalan, 
bevosita o‗zbek xalqi tarixiga mansub yozma yodgorlikdan Yusuf Xos 
Hojibning «Qutadg‗u bilig» asari o‗sha davr adabiy nutq me‘yorlariga 
rioya qilib yozilgan. 
Shuningdek, Mahmud Кoshg‗ariyning «Devonu lug‗oti-t-turk» 
asari arab tilida yozilgan bo‗lsa-da, unda keltirilgan misollar (she‘riy 
parchalar) turkiy tilda. Ana shu parchalarda IX–XI asrlarda ishlatilgan 
turkiy til fonetik-leksik-grammatik jihatdan adabiy me‘yorga 
keltirilganligini sezish qiyin emas. Mashhur turkiyshunos olimlar: 
akademiklar V.Radlov, A.Кononov (Rossiya), Mahmed Fuad 
Кo‗prulu, Ahmad Arat, Besim Atalay (Turkiya), Кari Brokkelman, 
Anna Mari fon Gaben (Olmoniya), Yiliy Nemet (Mojoriston), Кarl 
Menges, Omelyan Pritsak (AQSH) kabilarning umumiy fikriga ko‗ra, 
«Qutadg‗u bilig» yoki «Devonu lug‗otit turk» tilining adabiy-badiiy 

---

13 
nutq ko‗rinishi kamida III-V asrlik badiiy ishlov an‘anasiga ega. 
Adabiy til (nutq)ning me‘yorlashishi uzoq vaqt va sinovlarni talab 
etishini inobatga olsak, turkiyshunos olmlarning fikrlari haq ekanligini 
fahmlaymiz. 
O‗zbek tili tarixi quyidagi asosiy taraqqiyot bosqichlariga 
ajratiladi: 
1-jadval