|
Rawajlanıw ápiwayında quramına, tómenden joqarıǵa, eski sapalardan jańa jaǵdaylarǵa ótiw, jańalanıw, jańanıń payda bolıwı, eskining joǵalıp barıwı, muǵdar ózgeriwiniń sapa ózgeriwine ótiwin támiyinleytuǵın quramalı háreket procesi esaplanadi. Rawajlanıwınıń dáregi qarama-qarawlıqlardı ortasındaǵı gúresten ibarat esaplanadi.
Bala shaxsınıń rawajlanıwı insan social janzat bolıp tabıladı, degen filosofiyalıq táliymatqa tiykarlanadı. Áyne waqıtta insan tiri, biologiyalıq janzat ham bolıp tabıladı. Sonday eken, onıń rawajlanıwda tábiyaat rawajlanıwınıń nizamlıqları da zárúrli áhmiyetke iye. SHuningdek, shaxs bir pútkil janzat retinde bahalanar eken, onıń rawajlanıwına biologiyalıq jáne social nizamlıqlar birgelikte tásir etedi, olardı bir-birinen ajıratıp bolmaydı.
CHunki shaxstıń iskerligi, turmıs tárizine jası, bilimi, turmıs tájiriybesi menen birge basqa baxıtsızlıqlı jaǵdaylar, kesellikler de tásir etedi.
Insan pútkil omiri dawamında ózgerip baradı. Ol da social, da psixik tárepten kámalǵa jetedi, bunda balaǵa berilip atırǵan tárbiya maqsetke muwapıq bolsa, ol jámiyet aǵzası retinde kámal tawıp, quramalı social munasábetler sistemasında ózine múnásip orın iyeleydi. CHunki rawajlanıw tárbiya tásiri astında baradı.
SHaxstıń pazıyletlerin tuwrı kóriw hám bexato bahalaw ushın onı túrli munasábetler processinde baqlaw kerek.
Sonday eken, shaxstı rawajlandırıw wazıypasın tuwrı sheshiw ushın onıń xulqiga tásir etiwshi faktorlar hám de shaxs qásiyetlerin jaqsı biliw zárúr.
Tárbiya balaǵa nátiyjeli tásir etiwi ushın ósiw hám rawajlanıw nizamlıqların biliw hám esapqa alıw maqsetke muwapıq. SHunday etip, rawajlanıw hám tárbiya ortasında óz-ara baylanıs bar.
Balanıń tárbiyasına tásir etiwshi faktorlar. Fanda adamdıń shaxs retinde rawajlanıwına biologiyalıq jáne social faktorlardıń tásiri ortasındaǵı munasábetti belgilewge tiyisli tartıs ko'pdan berli dawam etpekte.
Insannıń shaxs retinde rawajlanıwına social waqıyalar, tábiy faktorlar yamasa tárbiya tásir etedime? Bul úsh omilning óz-ara munasábeti qanday?
Fanda biologiyalıq jónelis dep atalǵan kózqaras jetekshi orınlardan birin iyelep, onıń wákilleri Aristotel, Platonlar tábiy-biologiyalıq faktorlardı joqarı qóyadı. Olar tug'ma múmkinshilikler, táǵdir, tole hár kimning turmıs daǵı ornın belgilep bergen, deydiler.
XvI ásir filosofiyasında payda bolǵan preformizm aǵımı wákilleri bolsa shaxs rawajlanıwındaǵı násildiń roliga úlken baha berip, social ortalıq hám tárbiyanıń rolin biykar etedi.
Shet el psixologiyasidagi taǵı bir aǵıs - bixeviorizm XX ásir baslarında júzege kelgen bolıp, onıń wákilleri, ań hám intellektual qábilet naslden-naslge ótip, insanǵa ol tábiyaatan berilgen, dep ataladı. Usı táliymat wákili amerikalıq alım E. Torndayk bolıp tabıladı.
Progmatizm aǵımı jáne onıń wákilleri D. D'yul, A. Kombe da shaxs rawajlanıwın biologiyalıq kózqarasda tiykarlaydilar. Olar rawajlanıwdı fahat muǵdarlıq ózgeriwden ibarat, dep qaraydılar. Násildiń rolin absolyutlashtirib, onı insan táǵdirinde sheshiwshi áhmiyetke iye dep biladilar.
Sonday eken, bir gruppa shet el ilimpazlar rawajlanıwdı biologiyalıq (nasliy) omilga baylanıstıradılar.
Biologiyalıq aǵımǵa qarsı filosofiyalıq aǵıs wákilleri rawajlanıwı social faktor faktor menen belgileydiler. Bul aǵıs wákilleri bala shaxsınıń fizikalıq, psixik rawajlanıwı ol jasaytuǵınlıq ortalıqqa baylanıslı dep kórsetediler.
Ortalıq degende adam jasaytuǵınlıq sharayattaǵı barlıq sırtqı tásir túsiniledi. SHu kózqarastan tárbiya sebepli balanı ózi jasaytuǵınlıq social jaǵdayǵa maslastırıw múmkin, degen juwmaq kelip shıǵadı.
Olar ijtiomiy ortalıqtıń rolin sheshiwshi faktor dep esaplaydilar. Sonday eken, adam balasınıń shaxs retinde rawajlanıp, taraqqiy etip barıwı, onıń shaxs bolıp kámalǵa jetiwinde násil (biologiyalıq faktor), social ortalıq (bala jasaytuǵınlıq sharayat ), sonıń menen birge, maqsetke muwapıq orınlanatuǵın tárbiya da birdey áhmiyetke iye. Bul faktorlardıń tásirin anıqlawda aldıńǵı pedagogikalıq ilimpazlar, psixolog hám filosoflar táliymatına súyeniledi.
Filosofiyada shaxstı jámiyet menen baylanıslı bolǵan socialliq ómir degi quramalı haqıyqatlıq dep qaraladı. Olar individdiń ruwxıy baylıǵı onıń munasábetlerine baylanıslı, dep esaplaydilar.
Haqıyqatlıqtan da, shaxs miynet iskerligi jayinde rawajlanadı, kámalǵa jetedi. Insan sharayattı, sharayat bolsa adamdı jaratadı. Bul bolsa óz gezeginde insan aktivligin kórinetuǵın etedi. Zero, shaxs málim social basqarıw princpı jemisi bolıp tabıladı. Jámiyet shaxs kámalıdiń arnawlı bir múmkinshiliklerin ámelge asıriwi yamasa joq etiwi múmkin.
Filosoflar shaxstı tábiyaattıń bir bólegi dep bahalaydilar. Bul insan daǵı uqıp urıqları bolıp, onıń rawajlanıwı ushın tárbiya kerek, degen ideyanı ańlatadı.
SHunday eken, jaslardı tárbiyalap rawajlandırıw bir-birine tásir etetuǵın bul tárbiya principi bolıp tabıladı.
Bala shaxsınıń rawajlanıwda tárbiya da jetekshi orınǵa iye bolıp, tárbiya sebepli atateki, shańaraq ortalıǵı, social ortalıq tásirinde hár tárepleme rawajlanıwǵa ılayıq, degen juwmaqtı shıǵarıw múmkin.
SHaxs rawajlanıwda iskerliknig ornı. SHaxs rawajlanıwda genetika, ortalıq, tárbiya menen bir qatarda insan iskerligi de zárúrli áhmiyetke iye boladı. Bul degeni insan qanshellilik miynet qilsa, onıń rawajlanıwı sonshalıq joqarı boladı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
