О‘zbyekiston Ryespublikasi Oliy va О‘rta maxsus ta’lim Vazirligi

Nisbiy ustunlik nazariyasi
Adam Smit nazariyasiga kura, ishlab chiqarish omillari mamlakat ichkarisida tо‘liq harakatchan, ya’ni ular yukori mutlak ustunlikka ega bо‘ladigan hududlarga byemalol kо‘chib о‘ta oladi. Ertami kyechmi ishlab chiqarish omillarining kо‘chib о‘tishi natijasida bir hududning boshkasidan ustunligi yо‘kolib boradi va omillardan kyeladigan foyda barobarlashib boradi. Dyemak о‘zaro savdo tо‘xtab kolishi kyerakdyek tuyuladi. Birok David Rikardo mutlaq ustunliklar nazariyasini rivojlantirdi va ikki mamlakat о‘rtasida о‘zaro savdo ularning xyech biri ma’lum bir tovarni ishlab chiqarishda mutlak ustunlikka ega bulmaganda ham foydali bulishini kursatib byerdi.
Mutlaq ustunlik nazariyasidagi kabi ma’lum bir farazlardan kyelib chiqib, nisbiy ustunlik nazariyasi muqobil narx yoki boshqacha qilib aytganda о‘rnini qoplash xarajatlari (narxi) tushunchasidan foydalaniladi. Muqobil narx ikki tovarning ularni ishlab chiqarishga sarflangan ish vaqti orqali ifodalangan narxlarini solishtirishni aks ettiradi (1 birlik tovar ishlab chiqarishga 2 soatlik myehnat sarflangan). О‘rnini qoplash xarajatlari ma’no jihatidan muqobil narxga dyeyarli mos kyeladi, farqi shundaki, bunda myehnat sarfiga tyeskari miqdorlar – vaqt birligida ishlab chiqarilgan tovar birliklari solishtiriladi (1 soat vaqt birligida 1/5 birlik tovar ishlab chiqarilgan).


@ Muqobil narx (opportunity cost) — bir birlik tovarni ishlab chiqarish uchun zarur bо‘lgan ish vaqtining boshqa bir birlik tovarni ishlab chiqarish uchun zarur bо‘lgan ish vaqti bilan ifodalanishidir.

Ikki о‘zgaruvchi orasidagi tо‘g‘ridan tо‘g‘ri bog‘liqlikni hisobga olgan holda, 2-tovarni ishlab chiqarish uchun zarur bо‘lgan vaqt miqdori bilan ifodalangan 1-tovarni ishlab chiqarish uchun zarur bо‘lgan muqobil xarajatlar A₁/A₂ ni tashkil qiladi.

Faraz qilaylik, ma’lum bir tovarlarni ishlab chiqarish uchun zarur bо‘lgan muqobil xarajatlar I mamlakatda II mamlakatga nisbatan kamroq, ya’ni:
(A₁/A₂)< (A₁*/A₂*) (1)

YOki boshqacha qilib ifodalaganda,

(A₁/ A₁*)< (A₂/A₂*) (2)

1 formula nisbiy ustunlikni ifoda etuvchi formula bо‘lib, u ma’lum bir mamlakatda 2-tovarni ishlab chiqarish uchun zarur bо‘lgan xarajatlar orqali ifodalangan 1-tovarga sarflangan ishlab chiqarish xarajatlari boshqa mamlakatda xuddi shu tovarni (2-tovarni ishlab chiqarish uchun zarur bо‘lgan xarajatlar bilan ifodalangan) ishlab chiqarish xarajatlaridan kamligini kо‘rsatadi. Bu har qanday ikki mamlakat va har qanday ikki tovar uchun о‘rinlidir, zyero nisbiy ustunlik faqatgina har bir mamlakatdagi myehnat camaradorligi nisbatiga bog‘liq bо‘ladi.

@ Nisbiy ustunlik nazariyasi — agar bir mamlakat boshqa mamlakat bilan solishtirganda nisbatan kamroq xarajatlar bilan ishlab chiqara oladigan tovarlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashsa ularning birida ishlab chiqarish boshqasiga nisbatan mutlaq samaraliroq bо‘lishidan qat’iy nazar о‘zaro savdo har ikki mamlakat uchun foydali bо‘ladi.

Nisbiy talab (RD — relative demand) va nisbiy taklif (RS — relative supply) grafiklarini chizish uchun I va II mamlakatlarda ishlab chiqarilgan 1-tovar va 2-tovarlarning nisbiy miqdori bilan ularning nisbiy narxlari о‘rtasidagi bog‘liqlikni о‘rnatish kyerak. (1 rasm).

Har ikki mamlakat tomonidan ishlab chiqarilgan 1-tovarning nisbiy miqdori quyidagicha bо‘ladi:
(Q₁+ Q₁^*)/( Q₂ +Q₂^*) (1)

1-tovarning nisbiy jahon narxi esa quyidagiga tyeng bо‘ladi:

P₁/R₂ (2)
Ushbu holatni quyidagi 2.2.1.-rasm misolida kо‘rishimiz mumkin.
I mamlakat 1-tovarni ishlab chiqarishda nisbiy ustunlikka ega. Bu esa 1-tovarning sarflangan myehnat xarajatlarini solishtirish orqali ifodalangan nisbiy narxi II mamlakatdagiga nisbatan kamligini bildiradi va rasmda 1-tovarning II mamlakatdagi nisbiy narxi (A₁^*/A₂^*)dan pastroqda joylashgan. 1-tovarning nisbiy taklifi uning I va II mamlakatlardagi nisbiy bahosi hamda uning jahon bozoridagi nisbiy narxiga bog‘liq bо‘ladi.