Y uqoridagilardan quyidagi xulosalarni qilish mumkin:
• Yer sayyorasi va undagi tabiat ham da hayot shakli insonga
m a’lum bo'lgan Olamda yagonadir;
• ta b iiy b o rliq inson va ja m iy a tn in g y ag o n a m o dd iy
negizidir;
• tabiat, inson va jam iyatni yaxlit tizim deb qarab, ularni
birgalikda o'rganish zarur;
• bu tizimning biror-bir kom ponentidagi o'zgarish
uning
boshqa kom ponentlarida adekvat tarzdagi ijobiy yoki salbiy
o ‘zgarishlarning yuz berishiga olib keladi.
M avjud ilmiy m anbalarga asoslanib, yer sayyorasi yoshini
4,7 mlrd yil deb aytish mumkin. M ana shu o ‘tgan uzoq geologik
davr m obaynida yerda o ‘ziga xos tabiat shakllangan (1-rasm).
Yer tabiatining evolutsion, spiralsimon tadrijiy taraqqiyoti bir
necha bosqichlarga boMinadi va ularning har biri o'ziga xos
xususiyatlarga ega. Tabiatning shakllanishi, evolutsiyasi va asosiy
x u s u s iy a tla rin i o ‘rg a n is h b ila n b ir q a to r ta b iiy f a n la r
s h u g 'u lla n a d i. E k o lo g iy a fan i n u q ta y i
n a z a rid a n ta b ia t
kom ponentlari orasidagi va ular ichidagi m uvozanat qanday
qaror topganligi hamda uni jam iyatning tabiatga ta ’siri kuchayib
borayotgan hozirgi paytda qanday qilib saqlab turish mumkinligi
asosiy aham iyatga ega. Tabiatni tashkil etuvchi tarkibiy qism lar
havo, suv, to g ‘ jinslari, o 'sim lik va hayvonotlar orasida va
tabiatdagi turli m odda va energiya almashinuvi jarayonlarida,
uzoq geologik davrlar m obaynida o ‘ziga xos barqarorlik holati
yuzaga kelgan. T abiatdagi m ana shu barqarorlik tabiiy yoki
ekologik muvozanat deb ataladi. Yerning tabiati o ‘ziga xos
k o ‘rsatkich va qonuniyatlarga ega b o ‘lgan turli ichki va tashqi
ta ’sirlarga m a’lum darajada bardosh
bera oladigan m urakkab
funksional tizim dir. Bu tizim ning tashkil etuvchilari, y a ’ni
tabiatning tarkibiy qismlari doim o o ‘zgarish va rivojlanishda
bo‘lgani tufayli undagi muvozanat ham dinamik holatda mavjud
bo‘la oladi.
Tabiatning nozikligi, garchi u ulkan tuzilma b o ‘lsa ham, unga
ta ’sir etishning osonligi aynan undagi m ana shu m uvozanat
holati tufaylidir. Chunki, muvozanatdagi tizimni izdan chiqarish
uchun uncha k o ‘p kuch talab etilmasligi hammaga o 'rta m aktab
fizikasidan ayon. Tabiiy muvozanatning izdan chiqishi tabiatning
buzilishi demakdir, uning izdan chiqishiga esa, k o ‘p
hollarda
insonning tab iatg a k o ‘r-k o ‘ro n a, uzoqni k o ‘zlam ay, tab iat
qonunlarini mensimay tazyiq ko'rsatishi sabab bo'ladi. Inson
o 'zin ing biror-bir ehtiyojini qondirish m aqsadida tab iatd an
foydalanadi va shu ja ra y o n d a uning b irorta yoki bir necha
k o m p o n e n tin i o 'z g a r tir a d i, k o ‘p in ch a bu t a ’sir ja ra y o n i
kom ponentlararo yoki ular ichidagi m uvozanat holatini buzadi.
1-rasm . B iosferaning ev o lu tsio n ta ra q q iy o ti
(M a n b a : F .R a m a d u , 1998).
Demak, tabiat-inson-jam iyat o'ziga
xos ichki qonuniyatlar
asosida shakllangan tizim b o ‘lib, bu tizim ham m uvozanat
holatdagina eng barqaror b o ‘lishi mumkin. Hozirgi paytda tabiiy
tizim dagi m uvo zan atn ing barq aro rlig i tab ia t bilan jam iy at
o ‘rtasidagi munosabatlami qay darajada mutanosiblashganligi va
o ‘zaro kelishilgan tarzda hal etilishi bilan belgilanadi. Demak,
qisqacha quyidagi xulosalarni qilish mumkin:
• tabiatni tashkil etuvchi barcha tarkibiy qismlar va undagi
jaray o nlar o ‘zaro va ichki dinam ik m uvozanat holatdagina
barqaror mavjud bo'la oladilar;
• bu m uvozanat uzoq geologik jarayonlar ta ’sirida qaror
topgan;
• tabiatning nozikligi va unga ta ’sir etishning osonligi, aynan
shu m uvozanat tufaylidir;
• m uvozanatning izdan chiqarilishi uzoq davrlar m obaynida
shakllangan tabiatni buzish demakdir.
M a ’lum b o ‘ldiki, inson tabiatning tarkibiy qismi sifatida u
bilan birg alik d a yashaydi. Inson ta b ia td a n o ‘z m anfaatlari
yo'lida foydalanish jarayonida unga turli ta ’sirlarni o ‘tkazadi.
M a sa la n , o z u q a
va
x o m ash y o o lish m a q s a d id a k o ‘p la b
m ay d o n lard a o ‘zi xohlagan
ekin larn i y etishtiradi, yerlarni
h a y d a y d i, s u g ‘o ra d i y o k i tu rli s a n o a t ish la b c h iq a ris h
korxonalarini tashkil etish uchun k onlar ochadi. Insonning
bunday ishlab chiqarish faoliyatlari turlarini sanab ad o g ‘iga
yetish qiyin . In so n la r va u la rd a n ta sh k il to p g an ja m iy a t
mavjudligini taraqqiyotning moddiy negizi hisoblangan tabiatsiz
ta s a v v u r e tib b o 'lm a y d i. In so n ta b ia t n e ’m a tla rid a n va
kuchlaridan foydalanuvchi ham da ularni boshqaruvchi kuch
sifatida o 'zin i nam oyon qiladi. Insonlarning tabiatga t a ’siri
b oshqa tirik m av ju d o tlard an tu b d an farq qiladi.
In sondan
boshqa barcha tirik organizmlaming tabiatga ta ’siri oddiy tabiiy
jarayonlardan iborat bo‘lib, tabiat qonunlari orqali boshqariladi
va tabiatga kuchli ta ’sir k o ‘rsatmaydi. Insonlar esa ongi tufayli
tabiatga sezilarli ta ’sir o ‘tkaza oladi. Tabiatga insonlarning turli
ishlab chiqarish faoliyatlari natijasida o ‘tkazadigan ta ’sirlari
Do'stlaringiz bilan baham: 
