P. S. Su L t o n o V ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish asoslari

antropogen ta’sirlar 
deyiladi. Insonning ishlab chiqarish faoliyati 
jam iyatda kechadi. Shundan kelib chiqib, tabiatga antropogen 
t a ’sirni jam iyatning tabiatga t a ’siri sifatida tushunish mumkin. 
Jam iyat to m o n id an tabiatg a o ‘tkaziladigan' o ‘zaro t a ’sirlar 
xarakteri va k o ia m ig a q a ra b turli m ualliflar uni bir necha 
bosqichlarga ajratib o ‘rganishni tak lif etadilar. Misol uchun, 
b a ’zi bir m ualliflar 
o‘ziniki qilib olish, agrar, industrial 
va 
noosferadan 
iborat to ‘rtta bosqichga ajratsalar, boshqalari 
biogen, agrar 
va 
texnogendan 
iborat uchta bosqichlarni ko'rsatib

---

o 'tad ilar. Bu bosqichlar nechtaligi va qanday nom lanishidan 
q a t’i nazar ulardagi bitta um umiylikni payqash m umkin. Bu 
jam iyatning tabiatga t a ’sirini oddiyroq va kuchsizroq darajadan 
m urakkabroq va kuchliroq daraja tomon oshib borishidir. Bunga 
inson ongining rivoji bilan bog‘liq holda m ehnat qurollarini va 
ishlab chiqarish texnologiyalarini borgan sari takom illashib 
borishi asosiy sabab b o ‘ladi. Bu yerda shuni ham unutm aslik 
kerakki, jam iy atn in g ta b ia tg a t a ’siri kuchayib b organ sari 
tabiatning jam iyatga aks t a ’siri ham kuchayaveradi, y a’ni bu 
t a ’sirlar o ‘zaro aks t a ’sirlar bo'lib, ular jam iyat ishlab chiqarish 
k u c h la r in in g ta r a q q iy o t d a r a ja s i v a ish la b c h iq a ris h
m unosabatlarining xarakteri bilan belgilanadi.
Insoniyat taraq q iy o tin in g s o ‘nggi bosqichlarida tab iatg a 
an tropog en t a ’sir beqiyos d a ra ja d a o ‘sdi. Bunga sabab, inson 
ongining rivojlanishi tufayli fan va texnika taraq qiyotining 
jadallashuvidir. lkkinchi m ing yillikning so 'n g i 50-60-yillari 
ichid a yuz bergan 
ilm iy-texnika inqilobi (ITI) 
k u tilm a g a n
jarayon emas, balki jam iyat taraqqiyotini yangi bosqichga olib 
o ‘tuvchi qon u n iy z a ru ra t edi. 
U
insoniyat o ldid a ta b ia tg a
t a ’sir etishning beqiyos im koniyatlarini ochib berdi, u tufayli 
k ish ila rn in g y ash ash s h a ro itla ri kesk in o ‘z g a rib m a ’lum
d a ra jad a yaxshilandi. Bu hoi o ‘z navb atid a yer aholisini ja d a l 
k o 'p a y is h i g a , j a m iy a t n in g b ir q a to r te x n ik , iq tis o d iy
k o 'r s a tk ic h la r in in g y u z la b , m in g la b m a rta o sh ish ig a va 
insonning tab iat ustidan «hukm ron»lik qilishiga y o ‘l ochib 
berdi.
Y u q o rid a g i f ik r la r n in g d a lili s ifa tid a q u y id a g i b a ’zi 
m a ’lum otlarni keltirish mumkin: so‘nggi yuz yil ichida dunyo 
aholisi salkam 4 baro barga (2-rasm); inson yaratg an texnik 
vositalarning o 'rtach a h arakat tezligi -100 barobarga; energiya 
olish m iqd o ri -1000 b aro b a rg a ; h arbiy q u ro lla r quvvati -
1000000 barobarga ortdi. H ozirga kelib yer yuzidagi qishloq 
xo ‘jaligiga yaroqli yerlarning - 70 %i, o ‘rm onlarning - 50 %i, 
biologik resurslarning - 70 %i, chuchuk suv zaxiralarining - 20 
%i insonlar tom onidan o ‘zlashtirilib foydalanilmoqda. Yiliga yer 
q a ’ridan turli m aqsadlarda 120 mlrd. tonna turli m inerallar va 
to g ‘ jin s la ri qazib o lin m o q d a, 900 k m 1 to za-ch u ch u k suv

---

2-rasm . D u n y o n in g en g y irik m in ta q a la rid a
a h o li so n in in g o sh ib b o rish i (M a n b a : F .R a m a d u , 1998).
sarflanm oqda, ekin m aydonlariga 500 mln. tonna mineral o ‘g ‘it 
va 4 mln. tonnadan ziyod turli zaharli pestitsidlar q o ‘llanilmoqda,
3 mlrd. tonna neft m ahsulotlari ishlatilmoqda, 250 mingdan ortiq 
yangi kimyoviy m oddalar sintez qilinm oqda. Bunday misollarni 
y a n a d a k o ‘p la b k e ltiris h m u m k in . H o z irg a k e lib in so n
tom onidan yaratilayotgan m oddalar va am alga oshirilayotgan 
jarayonlar k o ‘lami shu darajaga yetdiki, yerda o ‘ziga xos