Qarshi davlat universitetining pedagogika instituti "tasdiqlayman"

O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: 
O‘quv fani методлари bo‘yicha umumiy tasavvurlarini shakllantirish va 
методларнинг моҳияти bilan tanishtirish 
Tushunchalar va tayanch iboralar: longityud (uzlukstz), kompleks (kup kirrali), qiyoslash, kuzatish (uz–uzini 
kuzatish), eksperiment (tabiiy va laboratoriya eksperimenti), test, anketa, surovlar, sotsiometriya, suxbat, intervyu, 
faoliyat jarayoni va uning maxsulini tadkik kilish, tarjimai xol (shaxsiy guvoxnomalarni, xujjat, turmush faoliyati 
vokealarini taxlil kilish), diagnostika va prognozlash, genetik va donalash metodlari. 
Asosiy o‘quv materiali qisqacha bayoni: 
Psixologiyada inson psixikasini tadkik kilish metodlarining turli tasnifi mavjud. Xar qanday psixologik 
tadkikot o’z–o’zini tekshirish, boshkalardagi uzgarish va rivojlanishni tekshirishdan iborat buladi, shuning uchun 
xam bularni subyektiv va obyektiv tadkikot metodlari deb aytish mumkin. Ammo, aylanib kelib, xammasi xam 
psixik jarayon, uning paydo bulishi va rivojlanishini tadkik kilishga xizmat kiladi, buni genetik metod desak buladi.
Xakikiy ilmiy psixologiya psixikani urganishning obyektiv metodlaridan foydalanish asosiga kurilishi kerak. 
Xozirgi zamon psixologiyasining ilmiy tadkikotga nisbatan muxim talabi psixik faktlarini genetik (tarixiy) jixatdan 
urganish prinsipiga amal kilishni takozo etadi. Genetik prinsipning moxiyati shundan iboratki, urganilayotgan psixik 
xodisaga jarayon deb karaladi va tadkikotchi uning dialektik rivojlanishining barcha xolatlarini tiklashga, ular bir–
birlarini kay yusinda olmoshtira olishlarini kurish va tushunib yetishga xarakat kiladi, urganilayotgan psixik faktni 
uning konkret tarixi jixatidan tasavvur etishga urinadi.Psixologiyada genetik prinsipdan foydalanish zarurligini P. P. 
Blonskiy (1884–1941), L. S. Vigotskiy (1896–1934, S.L.Rubinshteyn (1889–1960), A.N. Leontyev (1903–1979) lar 
uz asarlarida ta’kidlaganlar. Tadqiqotlarni amalga oshirishning genetik prinsipi keyingi yillarda, ayniksa bolalar 
psixologiyasida bola shaxsini buylama kesimi (prodolniy razrez) buyicha urganish metodi deb atalgan usuli keng 
kullanilmokda. Bu longityud metodi deb xam aytiladi. Longityud (inglizcha Longitude–dolgota) bir xolatni uzok 
vakt va muntazam urganish metodidir. Psixologiyaning asosiy metodlari. B. G. Ananyev psixikani urganish 
metodlarini turt guruxga ajratib, ularni tashkiliy, empirik (amaliy), natijalarni kayta ishlash yoki statistik, natijalarni 
sharxlash yoki interpretatsiya metodlari guruxlariga ajratadi.Birinchi. Tashkiliy gurux uz ichiga kiyoslash, longityud 
(uzlukstz), kompleks (kup kirrali) deb atalgan turlarini oladi. Kiyoslash turi umumiy psixologiyada, sotsial 
psixologiyada, meditsina, sport, yuridik psixologiyada keng kullaniladi. Longityud metodi bilan bir xolatni uzok 
vakt kuzatish, birdaniga bir necha sinaluvchini tekshirish, kiyoslash maksadida kullaniladi. Nemis olimi V. Shtern, 
fransuz olimi R. Zazzo, rus olimlari N. A. Menchinskaya, A. N. Gvozdev, N. S. Leytis, V. S. Muxina va boshkalar 
bu usuldan keng foydalandilar. Bu usulda kuzatish "Ona kundaligi" singari nomda xam atalishi mumkin.
Psixologik tadkikotlar ilmiyligini oshirishda bir necha fanlar xamkorligiga
suyanib kompleks metod qo’llaniladi. (Psixologiya, fiziologiya, genetika, falsafa, sotsiologiya, kibernetika, 
logika va boshkafanlar xamkorligi). Xozir muxandislik psixologiyasi, psixo-fiziologiya, kosmik psixologiya, 
tibbiyot psixologiyasidagi kupgina kashfiyotlar shu usul bilan ochilmokda. 
Ikkinchi gurux – empirik metodlarga kuzatish (uz–uzini kuzatish), eksperiment (tabiiy va laboratoriya 
eksperimenti), test, anketa, surovlar, sotsiometriya, suxbat, intervyu, faoliyat jarayoni va uning maxsulini tadkik 
kilish, tarjimai xol (shaxsiy guvoxnomalarni, xujjat, turmush faoliyati vokealarini taxlil kilish) kabilar kiradi va ular 
sinash, tekshirish, diagnostika va prognozlash vazifalarini bajaradi.
Uchinchi gurux metodlar – natijalarni kayta ishlashga muljal-langan bulib, ular statistik (mikdoriy) va 
psixologik (sifat) taxlili turlariga bulinadi. Tuplangan ma’lumotlarni kayta ishlab chikishda kuyidagi formulalardan 
foydalanish mumkin: 
O’rta arifmetik qiymatni topish uchun qo’llaniladi; 
M – yigindi, V–variatsion mikdor, h– sinaluvchilar soni. 
2) 01 =( ; son katoridagi o‘rta kvadrat ogishini xisoblashda yoki standart ogishni xisoblashda ishlatiladi. 01 – 
kvadratlik ogish, S – dispersiya, h – mikdor.
3) S = ( (V–M)2 – sonlar katoridagi mikdorlar tarkokligini aniklash formulasi. V ba’zan «S» dispersiya» deb 
xam ataladi.
Tadkikot metodlarining turtinchi guruxi – genetik va donalash metodlaridan iboratdir.
Genetik metodga asoslanib psixik uzgarishlar bilan rivojlanish boskichlarining bevosita boglikligining 
ildizini aniklanadi. Uzilishlarga yul kuymaslik uchun yigilgan materiallar maxsus boskichlarga ajratib sharxlanadi.

---

Tadkikotning birinchi tayyorlov boskichida kashf kilinadigan psixologik konun tugrisidagi taxmin va 
farazlar tahlil kilinadi.
Tadkikotning ikkinchi boskichida tajriba utkazish prinsipi, sharoiti, obyektiv va subyektiv omillar buyicha 
muloxaza yuritiladi.
Tadkikotning uchinchi boskichida esa olingan natijalarni kayta ishlanadi va bu xam uz navbatida turt 
boskichga bulinadi:
a) materialni birlamchi taxlil kilish (sharxlash); 
b) taxlil kilingan material bilan tadkikot gipotezasi aloxida sharxlanadi; 
v) ikkilamchi taxlil (barkaror, ustuvor dalillar ajratiladi); 
g) ikkilamchi sintez – (psixik konuniyat, topilgan dalil, omil va tadkikot gipotezasini birlashtirib maxsus 
xulosalar chikarish).
Tadqiqot natijalarini sharxlashning turtinchi boskichi – sharxlashda xar bir fakt, alomati, kursatkich, xossa 
psixik jixatdan so’zmantik orqali tahlil qilinadi. Ana shu bosqichda tadqiqot yakunlanadi, zarur xulosalar 
chiqariladi, amaliy tavsiyalar beriladi.
Psixologiyada eng ko’p qullaniladigan tadkikot metodlari empirik metodlar guruxidir. Empirik (amaliy ) 
metodlar guruxiga kuzatish, suxbat, test, eksperiment (tajriba), biografiya, sotsiometriya usullari kiradi. Kuzatish 
metodi tashki obyektiv va subyektiv (uz–uzini) urganishga imkon beradi. Inson psixikasidagi uzgarishlarni kuzatish 
uchun kuyidagilar amalga oshirilishi kerak: 1) Kuzatish maksadi, vazifasi belgilanadi; 2) Kuzatish obyekti tanlanadi; 
3) Sinaluvchining yoshi, jinsi aniklanadi; 4) Tadkikot vakti rejalashtiriladi; 5) Kuzatish kancha davom etishi 
kat’iylashtiriladi; 6) Kaysi faoliyat kuzatilishi belgilab olinadi; 7) Kuzatish shakli (yakka, guruxiy, jamoaviy) 
belgilanadi; 8) Kuzatishni kayd etib borish vositalari (kundalik, kino–video, foto, magnit yozuvi va boshkalar). 
Kuzatish orkali turli yoshdagi odamlarning dikkati, xis–tuygulari, nerv tizimidagi tashki ifodasi, 
temperament xususiyatlari, imo–ishoralari, sezgirligi, xulk–atvori, nutk faoliyati va boshkalar xam urganiladi.
Ishchining dastgox yonidagi faoliyatini kuzatish natijasida uning uz dikkatini taksimlashi, tashki 
kuzgatuvchidan ta’sirlanish darajasi xakida ma’lumot yigish mumkin. Sport faoliyatini kuzatish orkali odam irodasi, 
ishchanligi, xis–tuygusini, uzini idora kila olishini urganish mumkin. Mulokot jarayonini kuzatish orkali xarakter, 
nutk, xis–tuygu xususiyatlarini, introvert yoki ekstravert ekanligini,kizikuvchanligini va boshka xususiyatlarini 
aniklash mumkin.Tashki kuzatishda ba’zan tafakkur buyicha xam ma’lumotlar olish mumkin. Ish ustidagi 
kayfiyatini. Fikrning obyektga yunaltiril-ganligini, ta’sirga berilishi yoki berilmasligini, chexrasidagi tashvish va 
iztirobni, teranlik, termulish kabi ruxiy xolatlarni urganish mumkin. Bundan tashkari kulning titrashi, asabiylashish, 
nutkning buzilishi, xissiyotning bekarorlashuvi singarilar xam urganiladi.
Psixologiyada o’zini–o’zi kuzatish (introspeksiya) usuli ham keng qo’llaniladi.
Suxbat
. Inson psixikasini urganishda suxbatning maksadi va vazifasi belgilanadi, uning obyekti va 
subyekti tanlanadi, mavzusi, vakti, joyi aniklanadi, yakka, guruxiy va jamoa bilan boglik savol–javob tartibi 
tayyorlanadi. Suxbatning bosh maksadi muayyan bir vaziyat yoki muammoni xal kilish jarayonida inson 
psixikasidagi uzgarishlarni urganishdir.
Test
.
Test–inglizcha suz bulib, sinash, tekshirish demakdir. Shaxsning akliy usishini, kobiliyatini. Irodaviy 
sifatlari va boshka psixik xususiyatlarini tekshirishda kullanadigan kiska standart masala–topshirik, misol, masala, 
jumboklar, boshkotirmalar xam test deb atalishi mumkin. Test ayniksa odamning kandaykasbni egallashi 
mumkinligini, kasbga yarokliligi yoki yaroksizligini, iste’dodli yoki iste’dli emasligini – akli zaifligini aniklashda, 
kishilarni saralashda keng kullaniladi.
1905 yilda, ya’ni fransuz psixologi A. Bine va uning shogirdi A.Simon insonning akliy usishi va iste’dodi 
darajalarini ulchash imkoniyati borligi goyasini ilgari surgandan keyin psixologiyada test metodining bir necha 
xillari kullana boshlandi.
Chet el testologlari tadkikot obyektlarini uzgartirib turadilar va kobiliyat, tafakkur, bilim, kunikma va 
malakalarni aralash xolda urganishga intiladilar. Sinash jarayonida sinaluvchilarning emotsional xolati va 
salomatliligiga boglik ruxiy kechinmalarni inobatga olmaydilar.
Psixologlar K.M.Guryevich, V.A.Krutetskiy, YE.I.Rogov va boshkalar kullaydigan testlar tubdan 
boshkacha prinsipda tuzilgan. Ular testlar tafakkur kursatkichi (indikatori) bulishi uchun xarakat kildilar va 
muayyan yutuklarga xam erishdilar.
Xozirgi davrda nodir testlar katoriga psixologlar Rorshax, Rozensveyg, Kettel. Vartegg, Veksler, Meyli, 
Ayzenk, Agastazi, Raven va boshkalar ijodining namunalarini kiritish mumkin.
Eng kup tarkalgan testlar katoriga yutukka erishish erishish xarakatlari, intellekt testlari, shaxs testlari 
(psixodiagnostika), shaxs «loyixasi» (proyektiv) testlari kiradi.
Misol: «Ortikcha suzni chikarib tashlang!»: 
A) Yenisey, Dnepr, Sirdaryo, Amur ( javob – Dnepr)
B) Petrozavodsk, Ijevsk, Siktivkar, Abakan (javob – Abakan) 
V) Futbol, voleybol, basketbol, xokkey, suv polosi (javob – basketbol)
Testlardan yetishmagan suz yoki rakamlarni topib, urniga kuying singari shakllaridan kobiliyatni, 
kuzatuvchanlikni, xotirani tekshirish maksadida xam foydalanish mumkin. 
Eng asosiysi testlardan ukuvchi bilimini tekshirish va baxolashda kullanadiganlari bulib, ukuv 
materialining asosiy kismini anik va tulik bilishlarini aniklashga karatilganligidir. Unda savol va 3-4 javob xam 

---

beriladi, shulardan javobning eng tugrisini topish talab kilinadi. Javoblarga ballar berilishi yoki berilmasligi xam 
mumkin. 
Testlar yordamida ayrim kobiliyatlarning, kunikmalarning, malakalarning bor yoki yukligini aniklashga 
yoki bu kasb soxasida ishlash uchun layokatlilik darajasini va xokazolarni bilishga xarakat kilinadi. Testning 
diagnostik kimmati ilmiy eksperiment darajasiga, test uchun asos kilib olingan psixologik faktning xakikiyligiga, 
ya’ni mazkur test kay tarzda tuzilganiga–uning oldindan utkazilgan juda katta eksperimental ishning natijasi 
xisoblanadimi yoki taxmini, tasodifiy va yuzaki kuzatuvlar natijasi ekanligiga kup jixatdan boglik.