Rahim Vohidov, Husniddin Eshooqutov

Shunidamki, Jamshedi farrux sirisht,
Ba sarchashmae bar sange navisht:
Barin chashma chun mo base dam zadand,
Biraftand to chashm barham zadand:
Giriftem olam ba mardi-yu zr,
Valekin naburdem bo xud ba go*r.
Ul Khistonda bu rasmdurkim, toshqa qazib, abyot va nimalar bitirlar.» Bu she'riy parcha nashrga tayyorlovchilar tomonidan quyidagicha izohlangan: «Eshittimki, qutlu tabiatli Jamshid bir buloq boshida tosh ustiga shunday deb yozgan ekan: «Bu buloq tepasida bizlar singari kp kishilar kelib lturdilar, ketdilar va yq bldilar. Olamni mardlik va zrlik bilan oldik, lekin zimiz bilan grga eltmadik» («Boburnoma : «Fan», 1960, 155-bet).
Keltirilgan iqtibos Bobur Mirzo hayotining 1501—1502-yillaridan bir lavhadir. Movarounnahrga hujum boshlagan Shayboniyxon zarbasiga qarshilik krsata olmagan Bobur Mirzo Dahkatga va undan Obburdanga, u yerdan esa Maschoga tadi. Eslatilgan chashma Obburdandan sal quyiroqda joylashgan ekan. Ammo bu misolni keltirishdan murod bular emas. Balki Bobur Mirzoning ijodiy faoliyatidagi muhim bir nuqtani — adabiy san'at ma'nosidagi zullisonaynlik va fors-tojik adabiyotiga blgan ehtiromining nihoyat balandligini ta'kidlashdir. Uning har bir jumlasi olam-olam mazmun tashiydi. Bu z-zidan qlga kelmaydi, albatta. Bunda muallif zakovati va til bilishdagi donishmandligi namoyondir. Bobur Mirzo zidagi ana sha ilohiy inoyatni chuqur tushimgan va unga doimiy amal qilgan. Shu vajdan duch kelgan voqeani, qlga tushgan ma'lumotni «Boburnoma»ga kiritmaydi, balki ularni tanlaydi, saralaydi, zarur, yangi va quvchi uchun foydali blishi mumkin blganlarini bu nodir kitobiga kiritadi.
Mascholiklarning toshga nimadir bitish odati ana shunday nozik, muhim va shujoy ahli uchun xos hodisa ediki, Bobur Mirzo uni ilab oldi, «Boburnoma»ga kiritdi va zi ham amal qildi. Bobur Mirzoning bu juz'iy harakatida shirin bir orzu, umidbaxsh ramz yashirinday tuyuladi. Yoki ulu sarkarda va shoir toshdagi bitiklar umri yashovchanligining z asariga kchishini nihoniy orzu qilib krgan blsa, ajab emas. Mashaqqatlarga tla qisqa umri davomida badiiy ijod bilan mashul blgan, zbek va fors-tojik tillarida ba'zan ynoqi she'riy asarlar bunyod etgan, necha ilmiy risolalar meros qoldirgan va nihoyat, «Boburnoma»day yuksak ma'naviy xazinani yaratgan Bobur Mirzoning sha ezgu istagi rost blib chiqdi. Uning tabarruk nomi va latif satrlari jonsiz va sovuq toshdan vorislarining qaynoq qalbiga kchdi va asrlar osha ular bilan birga yashab, nafis bir zavq hadya etib, sinchkov muxlislari tilida aks-sado berib kelayotir.
Yuqorida krib tilgan lavhalar Bobur Mirzo hayotining fojialarga tla davrlariga tri keladi. Ikki karra Samarqandni qldan chiqargan buyuk sarkardaga Andijon taxti ham buyurmadi. Ahmad Tanbal xiyonat ylini tutdi va Bobur Mirzoni shaharga kiritmadi. Yigitlari trt tomonga tarqalib ketdilar. Ahmad Tanbal ta'qibini susaytirmadi. Bu yetmaganidek, uning muborak boshi uchun katta boylik ham va'da qildi. Ana shu ysin taqdir shamoli Bobur Mirzoni Badaxshon kentlariga uloqtirdi. Yusuf dorua kabi yigitlari ham xiyonat yliga tib oldilar. Ikki kundir taxt sohibi tuz tatigan emas. Bunday arib holatlar unga kuchli ta'sir krsatdi va z iboralari bilan aytganda «o'zumni lumga qaror berdim» (175-bet). Bobur Mirzo tang vaziyat bilan yuzma-yuz keldi. Boz ustiga, Yusuf dorua «yana bir mardak» bilan birga ljani olishga shoshilmoqda.
Dunyodan umidini uzgan Bobur Mirzo oxirat ylini tanladi. Musulmonligi olib keldi. Ariqda oqayotgan suvdan tahorat olib, vidolashuv namoziga chkka tushdi. Ikki rak'atlik namoz munojoti uchun peshonasini yerga qygan Bobur Miizoni lahzalik aflat uyqusi elitdi. Tush kradi. Xoja Ahroming li Xoja Yahyoning farzandi Xoja Ya'qub
qashqa ot mingan bir dasta yigitlari bilan rparasida turibdilar. Aytdilar, bizni sizga Xoja Ahror yubordilar va dedilarkim «Har yerda mushkul ish tushsa, bizni nazaria kelturub yod etsun, biz anda hozir bo'lurmiz» (175-bet). Xushxabar kayfiyati bilan boshini ktargan Bobur Mirzo yana lim tahlikasiga duch keldi. Yusuf z sherigi bilan uni bandi qilishga shoshilmoqda edi. Tarvuz qltiqdan tushdi, xayol z holicha qoldi. Yq, mjiza ry berdi. Otlar dupuri quloqqa chalinadi. Bobur Mirzoning 10-15 cholik sadoqatli yigitlari uni izlab kelgan edilar. Ularni ham uning (Bobur Mirzoning) Karnon kentida nochor ahvolda ekanligidan tushlarida Xoja Ahror Valiy xabardor qilganlar. Bugina emas, ulu Xoja uning istiqbolli kelajagi haqida ham bashorat qilgan ekanlar (175-176-betlar).
Aytilganlar afsona emas, rostgy Bobur Mirzoning z iqrori. Muhimi, sha lavhalar rost blib chiqdi va hayot qiyosida zini oqladi. Kziga tik boqqan limlardan xalos topib, yangidan dunyoga kelgan Bobur Mirzo «tokay bu Farona viloyatiga sargardon blib turmoq kerak, bir tarafga talab qiloyin» (176-bet) tarzida qafiy hukm chiqardi va mulki afon tomon yo'1 oldi. Ana shu tariqa ilohiy inoyat ila yrilgan bu ulu zot umrylida naqshbandiya arbobi Xoja Ahror zulmat barini chok etuvchi mash'ala vazifasini tagan.
Yuqorida kzdan kechirilgan juda kp sonli dalilllar, manzaralardan ayonki, Zahiriddin Muhammad Bobur tabiatidagi san'at va adabiyotga blgan oyat baland muhabbat, yurakdan shaydolik faqatgina uning she'riy asarlari doirasida qolib ketmagan, balki adib va adabiyotshunosning adabiy-tanqidiy qarashlariga ham kchgan. Muallif tabiatidagi klamli qarashlar ijod ahli va adabiy muhit manzaralarini baholashda ravshan krinadi.
Bobur Mirzo «Boburnoma»da nlab qalam sohiblari xususida qimmatli ma'lumotlarga joy berib, oyat sharafli va muhim savob ishni bajarib ketdi. Uning bu sharofatli ishi, birinchidan, XV asrning ikkinchi yarmidagi Xuroson-u Movarounnahrning gavjum adabiy muhiti haqida boy taassurot bersa, ikkinchidan, Bobur Mirzoning aruz nazariyasiga oid chuqur ilmiy, rang-barang ma'lumotlarga boy «Muxtasar» asarining tuilishiga doya bIgani shak-shubha qoldirmaydi. Buni «Muxtasar» -«Risolai aruz»da keltirilgan badiiy parchalar juda kpchilik qismining shu davr adabiy muhitiga taalluqli ekanligi, unda Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Badriddin Hiloliy, Muhammad Solih, Amir Shayxim Suhayliy, Mavlono Osafiy, Kamoliddin Binoiy, Bihishtiy, Hisomiy,
Sayfiy Buxoriy kabi shoirlar she'rlarining misol stfatida tez-tez keltirilishi ham quvyatlaydi. Ikkinchidan, «Boburnoma»da Hirot adabiy maktabida tarbiya topgan, unda baloatga yetib, shuhrat taratgan tab' ahlining nomi bot-b6t kzga tashlanadiki, bu ham Bobur Mirzoning sha shahar madaniy hayotiga katta qiziqish bilan boqqanligini krsatadi. Bizning ushbu xulosamizni «Boburnoma»da keltirilgan mana bu jumlalar ham quwatlaydi: «SuIton Husayn Mirzoning zamoni ajab zamone edi, ahli fazl va benazir eldin Xuroson, bataxsis Hiri shahri mamlu edi. Har kishiningkim bir ishga mashullui bor edi, himmati va arazi ul edikim, ul ishni kamolga teguray» (239-240-betlar). Kzdan kechirilgan parchaning yana bir fazilati shundaki, sha jumlalar asar muallifining Sulton Husayn Boyqaro saltanati davrida Abdurahmon Jomiy va Alisher Navoiylar homiysi, sarkori blgan Hirot adabiy muhiti haqida rtaga tashlanadigan mulohazalarining debochasi vazifasini taydi. Bobur Mirzo ana shu yakunlovchi hukm, xulosaning isboti uchun davr madaniy hayotidan xilma-xil dalillar keltirib, kitobxonlarni qanoatlantiradi.
Bobur Mirzo tomonidan «Boburnoma»ga kiritilgan nodir ma'lumotlar faqat adabiy hayotga tegishli blmay, balki keng qirralidir. Unda shoirlar bilan bir qatorda taniqli xattotlar, musiqa olamining donishmandlari, zamona zukkolari tomonidan e'tirof etilgan mudarrislar, naqqosh-u musawirlar, tarix soliasining bilimdonlari va hokazolar haqida ham ixcham, aniq va odilona fikrlar itaga tashlanadi. shalardan ayrimlarini krib taylik. «Boburnoma»da Mavlono Shayx Husayn, Mullozodai Mullo Usmon, Mir Jaloliddin kabi olimlar nomi zikr etilgan. Bobur Mirzoning hasssosligi shundaki, ular haqida kichkina bir jumlada katta haqiqatni ifodalashga erishgan: «Yana Mavlono Shayx Husayn edi... Hikamiyot va aqliyot va kalom ilmini xb bilur» (240-bet). «Yana biri Murtoz edi, Hakamiyot va ma'qulotni yaxshi bilur edi, aning uchun bu laqab bila mulaqqab blubturkim, bisyor rza tutar erkandur» (240-bet). «Yana bir Mir Jaloliddin muhaddis edi. Hadis ilniini Xurosonda oncha bilur kishi yq edi, xeyli muammardur» (240-bet). Muhimi shundaki, Bobur Mirzo har bir tarixiy shaxsning ziga xos xislatiga, ajralib turuvchi fazilatiga alohida e'tibor bilan qaragan.
«Boburnoma»da madaniy hayot talqini haqida gap ketar ekan, unda yetakchi qaydlarni adabiyot ahliga doir mulohazalar tashkil etishini zr qoniqish bilan ta'kidlash joizdir. «Boburnoma»ning bu sohadagi
ma'lumotlarini, eng awalo, ikki qismga ajratish mumkin. Birinchisini turli ijtimoiy tabaqalardan chiqqan va shu sohaning fidoyilari sifatida tanilgan ijodkorlar borasidagi gaplar tashkil etadi. Ikkinchi guruhga arkoni davlat vakiHaridan tab'i nazmi blganlari kiradi. Bobur Mirzoning ijodkorlar haqidagi ma'lumotlari tarixiylik nuqtai nazaridan haqqoniy va ishonchli blganligi bilan ayricha e'tiborga loyiq. Tri, uning fikrlari ba'zan bir yoqlamalikdan, shaxsiy mayl aralashuvidan ham xoli emas. Ulkan adib qarashlaridagi bunday juz'iy nuqsonlar z vaqtida zbek adabiyotshunosligiga paydo blgan ishlarda qayd qilingan va munosib baho berilgan edi. Taniqli olim B. Valiyxjayev zining «XV - XIX asrlar zbek adabiy-tanqidiy qarashlari tarixidan» nomli tadqiqotida Zahiriddin Muhammad Boburning adabiy-tanqidiy qarashiari ustida ham batafsil txtaladi va Shayboniyxon — Bobur, Muhammad Solih — Bobur munosabatlari misolida uning qarashlarida shaxsiy raqobat ta'siri, taratkashlik alomatlari borligini krsatadi (SamDU. Asarlar, 138-nashr, 104-bet). Lekin Boburning dunyoqarashida chegaralangan aqidalar emas, balki mavjud turmushga, hayotga va uning gzalligiga, inson va uning fazilatlariga qiziqish, ularni qllash asosiy rinni egallar edi. Uning she'riyati ham, «Boburnoma»si ham va shularda ifoda etilgan adabiy-tanqidiy qarashlari ham shunday dunyoqarashga asoslanadi. Shuning uchun Bobur Mirzoning adabiy-tanqidiy qarashlari bugungi adabiyotshunoslik talablariga tla mos keladi va XV - XVI asrlar adabiyotini rganishda ishonchli manba bla oladi.
Bobur Mirzoning Sulton Husayn Boyqaro saltanati davridagi shuaro xususidagi ma'lumotlari Alisher Navoiyntng tabarruk nomi bilan ibtido topadi. «Boburnoma» muallifi AlisherNavoiy haqida nisbatan mufassalroq txtalgan va aytish mumkinki, ulu zbek shoirining hayot yli, ijodiyoti bobidagi asosiy nuqtalarni qamrab olishga erishgan. Jumladan, Alisher Navoiyning Sulton Husayn Boyqaroga tegishliligi, Xuroson davlati tizimida tutgan mavqei, tabiati, san'at ahliga amxrligi, oilaviy hayoti va vafoti singari masalalar uning yozuvlarida aksini topadi. Jumladan, Bobur Mirzo yozadi: «Yana Alisheibek edi, begi emas edi, balki musohibi edi, kichikligida hammaktab ekandurlar... Samarqandga bordi... Alisherbekning mijozi nozuk bila mashhurdir. El nazokatini davlatining ururidin tasawur qilur edilar. Andoq emas ekandur, bu sifat anga jibilliy ekandur. Samarqandta ekanda hamushmundoq nozuk mijoz ekandur... Ahli fazl va ahli hunarga Alisherbekcha murabbiy va
muqawiy ma'lum emaskim, hargiz paydo blmish bIay... ul va qiz va ahli ayol yq, olamni tavri fard va jariyda tkardi... Mirzo (Sulton Husayn Boyqaro) bilan krishib qpquncha bir holat bIdi, qpoImadi, ktarib eltdilar. Bir bayti hasbi hol voqi' blubtur. Bu dard ilaki larmen, maraz chu zohir emas, Tabiblar bu baloa ne chora qilaylar* (233-b.).
Biz bu yerda Bobur Miizo bergan ma'lumotlarning Alisher Navoiy shaxsiyati va ijtimoiy faoliyatiga taalluqli rinlarini kchirdik. Aytish kerakki, Bobur Mirzoning bu mushohadalari ixcham xulosalar blib, ulaiga buyuk shoirning yuzlab olijanob ishlari asos blgan. Bobur Mirzo Alisher Navoiyning kichik zamondoshi sifatida sha xayrli ishlaming aksariyatini eshitgan, Hirotda uning uyida yashagan paytida kigan va yuqoridagi xulosalaiga kelgan. Bu parchada Bobur Mirzo zukkoligini tasdiq etuvchi kichkina bir lavha diqqatni ziga tortadi. U ham blsa, Alisher Navoiy tabiatidagi nozik mijozlik bilan boliqdir. Garchi Alisher Navoiy haqida malumot bemvchi manbalaming aksariyati masalaning bu tomoniga ishora qilsa-da, Bobur Mirzochalik ravshan va chuqur tavsif bermaydi.
Bobur MiKoning donishmandligi shundaki, Alisher Navoiy tabiati, fe'1-u atvoridagi sha jihatni qayd etadi, el orasida yurgan gaplarga ham ishora qiladi, ularning barchasini tplab aql va adolat mezonidan tkazgach, qafiy hukmini rtaga tashlaydi. zining rtaga tashlagan lnda mushohadasi tasdii uchun Bobur Mirzo Alisher Navoiy faoliyatining Hirot davriga emas, balki Samarqanddagi yillariga ishora qiladi. Zotan, mantiq va odillik ham shuni taqozo etardi.
Alisher Navoiy Samarqandda oddiygina tolibi ilm blgan cholarida, hatto z tirikchiligini zra tebratgan blsa-da, tabiatida sha noziklik mavjud edi. Modomiki shunday ekan, bu holat na munosabat va na boylik, mol-u dunyo bilan boliq blmay, balki uning qoni va joniga ona suti bilan singgan xususiyatdir.
Bobur Mirzo Alisher Navoiy ijodi haqida batafsil ma'lumotlar keltirar ekan, faqat ryxatni berish bilan kifoyalanmay, ularga z munosabati, nuqtai nazarini ham bildirishga harakat qiladi: «Alisherbek naziri yq kishi edi, turkiy til bila to she'r aytubturlar, hech kim oncha kp va xb aytqon emas... yana ba'zi musannafoti borkim, bu mazkur blonJaiga boqa pastroq va sustroq voqi' bIubtur. Ul jumladin insholarini Mavlono Abdurahmon Jomiyga taqlid qilibtur» (233-b.).
Biz bu rinda ataylab Bobur Mirzoning tanqidiy fikrlarini
kchirdik. Bobur Mirzo Alisher Navoiyning «Xamsa», «Xazoyin ul-maoniy» va «Lison ut-tayr» asarlarini e'tirof etadi hamda ularning katta mahorat mevasi ekanligini tan oladi. AJisher Navoiyning «Mahbub ul-qulub», «Xamsat ul-mutahayyirin», «Muhokamat ul-luatayn», «Majolis un-nafois» kabi bir qator asarlari Zahiriddin Muhammad Boburga «pastroq» va «sustroq» blib krinadi.
Nazarimizda, masalaning bu tomoniga qshilish qiyin. Alisher Navoiy qalami ostidan chiqqan asarlarning badiiy mahorati va oyaviy ynalishi jihatidan bir xil mezonda lchash va teng qyish da'vosini mustasno qilgan holda keyingi asarlarining ham karnsitilisMga norozimiz. Shu rinda yana bir nozik jihatni ham hisobga olishga tri keladi. Alisher Navoiy yaratib qoldirgan ma'naviy meros chinakamiga katta xazina. Undagi dur-u javohirlar miqdori va qimmatini aniqlash bir kishining qlidan keladigan ish emasligi z-zidan ayondir. Shu ma'noda Bobur Mirzo ma'Iumotlariga tanqidiy qarash lozim. Bobur Mirzo bitta shaxs bIgani uchun ham u Alisher Navoiyning barcha asarlarini tahlil etish va xolisona baholashga qodir emasligi hech kimga sir emas.
Bu ishning murakkabligini bugungi navoiyshunoslik misolida ham krish mumkin. Hozirga qadar Alisher Navoiy adabiy merosini tadqiq qilishga baishlangan nlab doktorlik va yuzlab nomzodlik tadqiqotlari yozilgani, nlab ilmiy tplamlar, elliklab turli hajmdagi kitoblarning bosilib chiqqanligiga qaramay, hali ham buyuk mutafakkir ijodida rganilmagan, tadqiqotchisini kutayotgan sohalar juda kp.
Masalaning bu jihati Bobur Mirzo oldida turgan mushkilotni hisobga olib, uni tri tushunish zamrligini krsatadi, Yana Alisher Navoiy z maktublarini yiishtirib, tplam («Munshaot») tuzganligi Bobur Mirzo uchun Abdurahmon Jomiyga taqlidday tuyuladi. Adabiy jarayonda, daho san'atkorlar faoliyatida kzga tashlanadigan yaxshi, ijobiy an'analarni rganish, davom ettirish sharafli ish. Bobur Mirzo ham taqlidni salbiy ma'noda qllamagan blishi mumkin.
Bobur Mirzo Alisher Navoiyning adabiy faoliyati xususidagi gaplarini davom ettirar ekan, uning «Mezon ul-avzon»i haqida yozadi: «Yana «Mezon ul-avzon» otliq aruz bitibtur, bisyor madhuldur. Yigirma trt ruboiy vaznida trt vaznida alat qilibtur. Ba'zi bahurning avzonida yangilibtur, aruzga mutavajjih blon kishiga ma'Ium blusidur^ (233-b.)- Bobur Mirzo «Boburnoma»da «Mezon ul-avzon»dagi nuqsonlarni qayd qilgani holda, «Muxtasar» - «Risolai aruz» asarida

bu haqda hech narsa demaydi. Mazkur asar ustida maxsus ilmiy kuzatishlar olib borgan va uni nashrga tayyorlagan Saidbek Hasan «Bobumoma»dagi ma'lumotlaiga qaytib, u haqda z fikrini bayon etadi: «Fikrimizcha, - deydi Saidbek Hasan «Muxtasar»ga yozgan szboshisida, - Bobur «Mezon ul-avzon»ning xattot tomonidan yanglish kchirilgan nusxasidan foydalanib, keyinchalik esa mazkur ruboiy vaznlarida nuqsonlar yqligini aniqlagach, bu haqda gapirishni lozim topmagan blishi kerak» (10-b.).

Saidbek Hasanning bu fikriga qshilsa bIadi. Chunki shunday holat yuz bermaganida, Bobur Mirzo bu masalaga qaytgan va yo ishora qilgan blardi. Alisher Navoiy va Bobur Mirzo munosabatlari haqidagi bahsimizning yana bir e'tirozli parchasini keltirish bilan yakunlaymiz. «Boburnoma» sohibi Alisher Navoiyning zullisonayn ijodkor ekanligini inobatga olib, uning fors-tojik tilidagi merosi haqida yozadi: «Forsiy devon ham tartib qilibtur. Forsiy nazmda «Foniy» taxallus qilibtur, vale aksar sust va furudtur» (233-b.).
Zahiriddin Muhammadning bu fikrlariga munosabat bildirishdan awal shu masalaga taalluqli ayrim parchalarni kzdan kechiraylik. Alisher Navoiyning zi yozadi: «Yana forsiy azaliyot devoni Xoja Hofiz tavridakim, jami' suxan adolar va nazm piyrolar nazarida mustahsan va matbu'dur tartib beribmenkim, olti mingdin ab'y°ti adadi ko'prakdur...» (Alisher Navoiy. Asarlar. 15jildlik, 14-jild. Toshkent,1967,125-b.). Fors-tojik adabiyotining tenggi yq san'atkori Abdurahmon Jomiy Alisher Navoiyning «Tuhfat ul-afkor» qasidasini mutolaa qilar ekan, undan olgan zavq va taassurotlarini nazmga kchiradi (Qarang: Jomiy va Navoiy. Toshkent: «Fan», 1966, 39-b.). Alisher Navoiyning zi olti ming baytdan ziyodroq fors-tojik tilidagi asarlarining zamon donishmandJariga manzur bIib, ular tahsiniga sazovorligini qayd etadi. Uning «Tuhfat ul-afkor» falsafly qasidasi buyuk Jomiyning yuksak bahosini olganligi, hatto, ramziy sovalar (brk va rmol) bilan taqdirlangani ma'lum. Abdurahmon Jomiy qalb daftarida Alisher Navoiy merosiga doir bunday samimiy gaplarni kplab uchratish mumkin.
Fors-tojik adabiyotining zukko donishmandi akademik A.M.Mirzoyev Alisher Navoiyning fors-tojik tilidagi merosi bilan uzoq yillar shuullandi va qimmatli xulosalaiga keldi. Olim Alisher Navoiyning sha tildagi merosiga tayanib, uni XV asr adabiyotining Abdurahmon Jomiydan keyingi buyuk siymosi tarzida qadrlaydi (Bu haqda murojaat
etilsin: Mirzoyev A.M. Navoiy va Hofiz. «Navoiy va adabiy ta'sir masalalari» tplamida. Toshkent: «Fan», 1968,62-b.). Fikrimizcha, aksariyat asarlari «sust va furud» blsa, Alisher Navoiy bu qadar taqdirga sazovor blmagan blar edi.
Zahiriddin Muhammad Bobur Abdurahmon Jomiyga baland e'tiqod, ixlos va hurrnat bilan munosabatda bladi. Uni Hirot shoirlarining «saromad va sardaftari» tarzida qayd qilar ekan, samimiyat ruhi uftirib turgan qalb szlarini izhor etadi: «U1 jumladin biri Mavlono Abdurahmon Jomiy edikim, zohir va botin ulumida ul zamonda ul miqdor kishi yq edi. She'ri xud ma'lumdir. Mulloning janobi andin oliyroqdurkim, ta'rifqa ehtiyoji bo'lay...» (240-b.)-
Bobur Mirzoning Abdurahmon Jomiy haqidagi aqidalari shular bilan xotimalanmaydi. Balki asarining boshqa rinlarida ham ustoz ijodkorning tabarruk nomini tilga oladi, undan cheksiz hurmatini dari tutmaydi. Jumladan, fors-tojik adabiyotining kzga kringan arboblaridan biri Abdullo Hotifiyni yodga olganda, uning Abdurahmon Jomiyga yaqin qarindoshligi borligini ta'kidlab tadi: «Yana Abdullohi masnaviygy edi, Jomdindur. Mulloning xoxarzodasi bIur, taxallusi «Hotifiy» edi. «Xamsa» muqobalasida masnaviylar aytibdur. «Haft paykar» muqobalasida aytqon masnaviysiga «Haft manzar» ot qyubdur. «Iskandarnoma» muqobalasida «Temurnoma» aytibdur. Bu masnaviylardin «Layli va Majnun» mashhurroqtur. Agarchi latofati shuhraticha yo'qtur» (243-b,).
Krinadiki, Zahiriddin Bobur Hotifiy ijodiyotining yetakchi qirralarini qamrab olishga intilgan. Lekin xotimada yana boburona uslub olib keladi, Hotifiydagi katta ijodiy qobiliyatdan kz yummagani holda, uning shaxsiyatidagi latofatsizlikni tanqid qiladi. Muhimi, Bobur Mirzo ma'lumotlari Alisher Navoiyning «Majolis un-nafois»idagi qaydlariga rost keladi. Alisher Navoiy ham Abdullo Hotifiydagi balandparvozona yurishni ma'qul krmaydi. «Agarchi zohtr yuzidin, - deb yozadi Alisher Navoiy, - Hazrati Maxdumi Nuranga zin qarobat tutar, ammo ma'ni yuzidin baoyat yiroqdur» (Alisher Navoiy. Asarlar. 12-jild. Toshkent: «Fan», 1966, 76-bet), Umuman, Alisher Navoiy va Zahiriddin Bobur ma'lumotlari deyarli bir-biriga monand. Faqat birgina masnaviy nomida tafovut bor. Alisher Navoiy: «Iskandarnoma» muboqalasida «Zafarnoma» nazmiga mashul erdi»,-deb yozadi. Bobur Mirzo esa uni «Temurnoma& tarzida keltiradi. Alisher Navoiy u haqda

ma'lumot berganda, Abdullo Hotifiy asarini endi yozishga kirishgan edi. Zahiriddin Bobur esa bu shoir masnaviysini nihoyasiga yetkazgandan keyin uni krgan blishi mumkin. Muallif esa z masnaviysini dastlab «Zafarnoma» deb atagan va ijodiy ish intihosida uning nomini zgartirgan blsa, ajab emas. Shunday qilib, ijodkor shaxsi, uning xatti-harakatiga munosabat masalasida Alisher Navoiy va Zahiriddin Bobur qarashlarining bir-biriga hamohangligi Abdullo Hotifiyga berilga ma'lumotnoma misolida yana bir karra yorqin namoyon bladi.

«Bobumoma»da tab'i nazmi blgan bir qator temuriy shoh va shahzodalar, vazir-u vuzarolarning nomlari hara zikr etilgan. Yuqorida krganimiz singari bu rinda ham Zahiriddin Bobur jiddiy va imkon qadar odillik bilan mavjud adabiy dalillarni kzdan kechiradi, ularga shaxsiy munosabatini bildiradi. Chunonchi, Umarshayx Mirzo, Hasan Ya'qubbek, Kichik Mirzolar haqida Bobur Mirzo mulohaza yuritar ekan, ularning fe'1-u atvoridagi ziga xos jihatlarini kisatishga intiladi. Masalan, Hasan Ya'qubbekning «kichik kiigulluk, yaxshi tab'liq, chust va chaspon»ligini e'tirof etar ekan (70-71-b.), Umarshayx Mirzoning «tab'i nazmi bor»ligi, «vale she'rga parvo qilmas»ligini krsatadi (64-b.). Bobur Mirzoning shahzodalardan Muhammad Husayn Mirzo va Shoharib Mirzolar haqidagi fikrlari ham alohida e'tiborga molikdir, «Boburnoma» sohibi Muhammad Husaynning tab¹! nazmi borligini aytib, undan bir bayt keltirsa (225-b.), Shoharib Mirzo haqida nisbatan kengroq txtaladi: «Yana Shoharib Mirzo edi, - deb yozadi Bobur Mirzo sha asarida,- bukri edi. Agarchi hay'ati yomon edi, tab'i xb edi. Agarchi badani notavon edi, kalorni marub edi. «G'aribiy» taxallus qilur edi. Devon ham tartib qilib edi. Turkiy va forsiy she'r aytur edi. Bu bayt aningdurkim:
Dar guzar didam parire shudam devonaash, Chist nomi , kujo boshad nadonam xonaash.
(Mazmuni: Guzarda bir pariyuzni krib, devona bldim. Uning ismi nima, uyi qaerdaligini bilmadim).
... Otasining zamonida q naql qildi. Andin ul, qiz qolmadi» (224-b.). Bu parchaning qimmati shundaki, qayta-qayta ta'kidlanganidek, Bobur Mirzo uchun na joy, na mavqe, na husn-u chiroy, balki shaxsning u yoki bu soha uchun qilgan xizmati, ziga xos fazilat-u belgilari, ma'lum sohada qshgan yangiligi birinchi rinda turadi. Muallif ana shu talablar doirasida u yoki bu san'atkor, shoir va
tarixiy shaxsga baho beradi. aribiy garchi bukri bo⁽lsa-da, «kalomi marub», Bobur Mirzo uchun sha fazilat muhim va shuning uchun u haqda samimiyat bilan mulohaza yuritadi.
«Boburnoma»ning qator sahifalarida Sulton Husayn Boyqaroga alohida ixlos va muhabbat bilan muomalada blinadi. Muallif u haqda bilganlarini kitobxon bilan baham kradi. Zahiriddin Boburning Sulton Husayn Boyqaro saltanati, yurishlari, arkoni davlati, nasl-nasabi, shajarasi haqidagi ishonchli ma'lumotlari XV asr tarixini rganishda muhim manbadir. «Bobumoma» muallifi Sulton Husayn Boyqaroning shoirlik salohiyatini keng sharhlaydi: «... Tab'i nazmi bor edi. Devon ham tartib qilib edi. Turkiy aytur edi. Taxallusi «Husayniy» edi. Ba'zi baytlari yomon emastur, Vale Mirzoning devoni tamom bir vazndadur, bovujudkim, ham yosh, ham saltanat bila ulu podshoh edi, kichiklardek qchqor saxlab, kabutar saxlab, kabutar ynar edi, tovuq ham urushqa solur edi» (222-223-b.). Keltirilgan parchadan krinadiki, «Boburnoma» sohibi Husayn Boyqaro faoliyatiga har tomonlama baho berishga erishgan.
Tahlil jarayoniga tortilgan iqtiboslardan ayonlashadiki, «Boburnoma» z muallifi adabiy-tanqidiy qarashlarini rganishda bebaho dalillar bera oladi. Shuningdek, unda nlab fors-tojik, zbek tilida hamda har ikki tilda ijod qilib, lmas asarlar yaratib qoldiigan shoirlar haqida oyat aniq va zarur ma'lumotlarni keltiigan. Masalaning bu jihati «Boburnoma»ning zbek va tojik adabiyotshunosligi uchun XV—XVI asr birinchi yarmi adabiyoti tarixini iganishda muhim manba sifatidagi qimmatini oshiradi. Ikkinchidan, bir qavm, bir qardosh maqomidagi zbek va tojik xalqlari adabiy birodarligi nurli sahifalari sifatida xizmat qiladi.
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar
1. Bobur Mirzo hayoti va faoliyati haqida ma'lumot beruvchi mtabar manbalardan qaysiiarini bilasiz?
2. Ulu hukmdor va ijodkorning hayoti va faoliyati borasida ilmiy izlanishlar olib boigan sharqshunos olimlardan kimlarni bilasiz?
3. Bobur Mirzo nomining jahonga tanilishida ijod ahlidan kimlarning xizmatlari singgan?
4. «Boburnoma» muallifi otasi Umarshayx Mirzo haqida qanday
ma'lumotlar keltiradi?
5. Bobur Mirzoning Farona viloyati taxtiga tirishi tarixi haqida szlang.

6. Yosh hukmdoming Samarqandni egallab, keyinchalik bira to*la . bu azim shahar va Andijon taxtini qldan berib qyishiga sabab nima?

7. Bobur Mirzoning : «Samarqanddek poytaxt turuncha, ne kiroyi ul qilaykim, Andijondek yer uchun kishi avqot zoe' qilg'ay»,-degan fikrlarini izohlashga harakat qiling.
8. Y yetti ming askariy quwatga ega bIgan tajribali hukmdor Shayboniyxondan juda oz sonli qshin bilan n tqqiz yoshli temuriyzoda Samarqandni tortib olib, nima sababdan uni yana qIdan chiqaradi?
9. Bobur Mirzoning sarson-sargardonlikda tkazgan yillari haqida ma'lumot bering.
10. Kobul va azna Bobur Mirzo ixtiyoriga qachon tdi?
11. Husayn Boyqaroning Shayboniyxonga qarshi biigalikda kurashda Bobur Mirzoni ham taklif etganini yosh temuriyzoda qanday qabul qildi?
12. Bobur Mirzoning Hirotda tkazgan kunlari haqida nimalar bilasiz?
13. Xonmirzoning isyoni haqida gapirib bering.
14. Muqammad Shayboniyxoning taqdiri nima bilan yakun topadi? * 15. Bobur Mirzo zini podshoh deb e'Ion qilishining boisi nima?
16. Shoh Ismoil tomonidan kelgan elchilar Bobur Mirzo uchun 'qanday kutilmagan voqeaning sodir blishiga sababchi bldilar?
17.Bobur Mirzo Samarqandni uchinchi marta qlga kiritganida, yana qanday xatolari tufayli uni tashlab ketishga majbur bldi?
18. Boburshohning Hindistonni egallashi tarixi haqida nimalarni bilasiz?
19. Bobur Mirzo qanday adabiy, ilmiy asarlar muallifi sanaladi?
20. Shoirning manzum asarlari deganda qaysi manbalar nazarda tutiladi?
21.Bobur Mirzo she'riyatidagi yetakchi janrlar qaysilar? Ularning mavzulari, ziga xos xususiyatlari haqida nimalarni bilasiz?
22. Shoir tuyuq janrini uning qanday krinishlariga murojaat etish bilan yanada boyitdi?
23. «Boburnoma»ning yozilishi tarixi, tuzilishi va ziga xos xususiyatlari haqida nimalarni bilasiz?
24. «Boburnoma»da muallifning o*z a^arlari yozilishi tarixi xususida qanday lavhalar keltirilgan? Asar asosida Bobur Mirzoning adabiyot