S. A. Salixov «patentshunoslik, litsenziyalash va sertifikatlash» fanidan Darslik toshkent – 2010

 
tushunchasini patentga
 
loyiq
 
tushunchasi bilan 
aralashtirmaslik lozim. O’rtadagi farq avvalo shundan iboratki, "patent sofligi" 
atamasini moddiy ob’ektlar (mashina, qurilmalar va h.k.) ga taalluqli, "patentga 
loyiq"
 
atamasi esa texnikaviy echimga tegishli. Patent sofligi deganda, muayyan 
buyum begona patent ta’siri ostiga tushib qolmasligi nazarda tutiladi.
Patent sofligiga ega buyum boshqa mamlakatlarda mavjud bo’lgan 
patentlarga xilof bo’lmaydi, shuning uchun unga nisbatan boshqa patent egalari 
tomonidan xech bir da’vo bo’lmaydi. Agar buyumdagi texnikaviy echimga patent 
olish mumkin bo’lsa, unda bu echim patentga loyiq hisoblanadi.
Patent sofligi va patentga loyiqlik masalasi bir vaqtda yuzaga kelishi 
mumkin, lekin ularning mohiyati har xil. Shunday qilib, patent sofligi texnika 
ob’ektining huquqiy xossasi bo’lib, u mazkur mamlakatlarda amal qiluvchi 
patentlar mutlaq huquqi uchinchi shaxsga taalluqli degan xavfdan holi, erkin 
foydalanish mumkinligidan iboratdir. Patent sofligi qandaydir bir mamlakatga 
nisbatan yoki bir necha mamlakatlarga nisbatan ta’minlanishi mumkin. Sanoat 
mulklariga bo’lgan huquqning hududiy tavsifiga ko’ra, qandaydir texnika ob’ekti 
(buyum) patenti, masalan, AQShda berilgan patent ta’siri ostida bo’lishi mumkin, 
shu bilan birga Hindistonga nisbatan patent sofligiga ega bo’lishi mumkin. Patent 
sofligini aniqlash, u yoki bu mamlakatda berilgan patentning amal qilish muddati 
bilan ham bog’liq. Buyumlar patent sofligiga ega bo’ladi, garchi ular muddati 
o’tgan patent ta’siri ostida bo’lsa ham. Patent sofligiga ega bo’lmagan mahsulot, 
hujjatlarni berish O’zbekiston Respublikasi tashkilotlari o’z zimmasiga olgan 
majburiyat buzilishigagina emas, balki moddiy zarar ko’rishga, ayrim jiddiy 
hollarda tashqi savdo shartnomalari buzilishiga ham olib keladi. Eksportchi 
mamlakatda sanoat namunasi patenti ta’siri ostida buyum ham patent sofligiga ega 
bo’lmaydi. Patent sofligini korxonalar—mahsulot ishlab chiqaruvchilar, loyihalash 
va konstruktorlik tashkilotlari tomonidan maxsus ekspertiza o’tkazib aniqlanadi. 
Patent sofligi ekspertizasi (patent soflishni tekshirish) mazkur ob’ekti muayyan 
mamlakatga (yoki bir necha mamlakatga) sotish (foydalanish) mumkinligini 
aniqlaydi va bunday sotishni uchinchi shaxs patentga xilof emasligini ta’minlash 
choralarini belgilaydi. Bu mazkur mamlakatda amal qiluvchi barcha mutlaq 
huquqni ob’ektga aloqasi bo’lgan patentlarni izlash, ularni tahlil qilish, 
shuningdek, mazkur ob’ektni tegishli mamlakatga to’sqinsiz sotishga imkon 
beruvchi vaziyatlarni o’rganishdan iboratdir.
Patent sofligi patent (yangicha nomi aqliy mulk) bo’limlari xodimlarining 
uslubiy yordamida mazkur ob’ektni bevosita ishlab chiquvchi va uning barcha 
94

---

o’ziga xosliklarini yaxshi biluvchi konstruktorlar, loyihachilar, texnologlar 
tomonidan tekshiriladi.
Ob’ektlarni patent sofligini tekshirish quyidagi hollarda o’tkaziladi:
• natijasi tayin texnikaviy echim bo’lgan ilmiy-tadqiqot yoki tajriba 
konstruktorlik ishlari yakunlanganda;
• ob’ektlarni ishlab chiqarganda yoki sezilarli darajada 
takomilashtirilganda;
• ob’ektlar loyixalanganida, O’zbekiston Respublikasi xamkorligida 
qurilayotgan zavodlar, fabrikalar, shaxtalar, elektrostanstiyalar, temir yo’llar va 
bular uchun butlovchi jihozlar etkazib berishda, shuningdek, O’zbekiston 
Respublikasi xududida qurish mo’ljallanayotgan inshootlar, korxonalar va boshqa 
kapital qurilish ob’ektlari uchun etkazib berishda;
• ob’ektlarni eksporshga etkazib berishda;
• O’zbekiston Respublikasi tashkilotlari texnikaviy xujjatlarni chet elga 
berishida;
• mamlakat ilmiy-texnikaviy yutuqlari uchun chet el firmalariga 
litsenziyalar sotishda;
• yangi standartlar ishlab chiqish va mavjudlarini qayta ko’rib chiqishda;
• O’zbekiston Respublikasida yoki chet el yarmarkalarida ob’ektlarni 
ko’rgazmasini o’tkazishda.
 
Patent sofligi ta’minlash uchun mas’uliyat buyum yoki 
hujjatlarni ishlab chiqqan korxona va tashkilotlar zimmasidadir. Tarmoqlardagi 
chetga sotish uchun mo’ljallangan mashinalar, uskunalar, jihozlar, materiallar va 
texnologik jarayonlar patent sofligini ta’minlashni tashkil etish vazirlik va 
muassasalarning vazifasiga kiradi. Vazirlik va muassasalarda patent sofligiga 
tekshirilishi lozim bo’lgan mashina, uskunalar, jihozlar, materiallar va texnologik 
jarayonlarning ro’yxati tuziladi.
Patent sofligiga tekshirish haqidagi xulosani o’z vaqtida tuzish korxona va 
tashkilotlarning majburiyatlaridan hisoblanadi. Ana shu xulosalar va boshqa 
materiallar asosida vazirlik eksportni amalga oshiruvchi tashqi savdo tashkilotlari, 
shuningdek, asosiy etkazib beruvchilar e’tiboriga, eng avvalo, patent sofligiga ega 
bo’lmagan mashinalar, uskunalar, jihozlar, hujjatlar va h.k.lar haqidagi ma’lumotni 
etkazadi. Vazirlik shunday ob’ektlarni etkazib berish mumkinligi, haqida o’z 
taklifini bildiradi. Biroq, u yoki bu buyumni u yoki bu mamlakatga etkazib berish 
mumkinligi haqidagi masalani hal etish mutlaqo tashqi savdo tashkilotlar 
zimmasidadir, ular bu masalani etkazib berishni muayyan shartlari (etkazib berish 
hajmi, tijorat kon’yukturasi va boshqa shartlar) ga bog’liq holda hal etadilar.
Chet elga texnika ob’ektini etkazib berish uchun, buyurtma tashqi savdo 
birlashmalari yoki bosh etkazib beruvchi, patent sofligiga ega bo’lmagan shunday 
ob’ektni oluvchi mamlakatga, etkazib berish haqidagi qarorni qabul qiladi va 
mazkur holda chet elda mazkur ob’ektni sotishda uchinchi shaxs patentiga xiloflik 
mumkinligi bilan bog’liq oqibat uchun mas’uliyatni o’z zimmasiga oladi. 
O’zbekiston Respublikasida chiqariladigan barcha mahsulotlarga nisbatan 
tekshiruv va patent sofligini ta’minlash muhim ahamiyat kasb etadi. Buni xorijlik 
talabnomachilarga beriladigan mamlakatimizda amal qiluvchi patentlar miqdori 
oshganligi, O’zbekiston Respublikasida patent egalari foydalanadigan huquqlar 
95

---

bilangina emas, balki O’zbekiston Respublikasida foydalanish uchun 
mo’ljallangan mahsulot ob’ekti bilan ham tushuntirilishi mumkin. O’zbekiston 
Respublikasi patent egasining huquqi buzilgan taqdirda uning da’vosi ko’lami 
chiqarilgan mahsulot hajmi va qiymatiga bog’liq bo’ladi.
Patent sofligining ekspertiza uslubiga