|
6
1ЬФ
VFR TABIIY RESURS VA IlSHLAB C#l
VOSITASI .rl>.. (
1. Yer - tabiiy resurs. ■; -4WЈ[ V- '• v,';:*: ui '!:-
Tabiiy resurslar bu tafcaiymuhitnmg ishlab, chiqarish kuchlari
rivojlanishining hozirgi darajasida odamlarning moddiy va ma^ayiy
talablarini (mehnat predmetlari va vositalari, iste'mpl predmetlari)
qondirish uchun foydalanilayotgan yoki foydaianilishi mumkin
bo'lgan tarkibiy elementlaridir, . rvi
Tabiiy resurslarning ulami boshqa tabiiy sharoitlardan (tabiat jismlari va kuchlari) ajratib turadigan hamdapdam uchun ahamiyatli xususiyati - ularning moddiy faoliyat jarayoniga to'g'ridan-to'g'ri jalb etilishidir.
Tabiiy resurslar ikki yoqlama xarakterga ega. O'zining moddiy shakli bo'yicha rivojlanishi, xususiyatlari va joylashishi tabiat qonuniyatlariga mos tabiat jismlari va kuchlaridir. O'zining iqtisodiy mazmuni bo'yicha esa ular iste'mol qiymatlari hisoblanadi; ularning foydaliligi talablar va jamiyat imkohiyatlarining rivojlanishi bilan aniqlanadi.
Vaqt o'tishi bilan tabiiy resurslarning mayjudligi va sifatining ahamiyati oshib boradi. Rivojlanayotgan ishlab chiqarish hududlarni o'zlashtirish hajmini kengaytiradi. Aholi soni va uning tabiiy muriitga ta'siri to'xtovsiz o'sib boradi.
Ro'y berayotgan o'zgarishlar ta'sirida tabiiy boyliklarni qayta tiklash va ulardan oqilona foydalanish/atrof-miihlt ahvolihi yaxshilashning ijtimoiy ahamiyati va aholining barcha gufuhlari manfaatlari keskin oshdi. Tabiatni muhofaza qilishni bbshqarish tizimmi takomillashtirish va tabiiy resurslardan foydalanishni tartibga soiisn uchun 80-yillar XX asr oxirlarida bizning davlatimizda birinchi arta tabiatni muhofaza etish va undan oqilona foydalanish bo'yicha r^, г Г?"1 taShkil etildi- Atrof-muhitrii muhofaza etish, tabiiy
ursiardan foydalanish va ularni qayta tiklash bo'yicha uzbq
7
muddatlarga mo'ljallangan dasturlar ishlab chiqildi. Butun mintaqalar tabiiy komplekslarini sog'lomlashtirish bo'yicha aniq tadbirlar amalga oshirilmoqda (Orol dengizi va Orol bo'yi mintaqalari).
Inson faoliyati tabiiy muhitga to'g'ridan - to'g'ri ta'sir etib, uning о'zgarishiga olib kelgani uchun, uning tabiiy elementlari sun'iy obyektlar bilan to'ldiriladi yoki asta - sekin almashtiriladi.
Odamlar yashayotgan hududlarda buzilmagan tabiiy landshaf-tlarni uchra^sh qiyin. O'z vaqtida akademik V.I.Vernadskiy basho-rat qilganidek, jamiyatning belgili rivojlanish bosqichida biosferani inson o'z kuchi bilan yashash muhitiga aylantirgan noosferaga ayia-nishi yuz berdi.
Tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va uni muhofaza qilishning ijtimoiy - iqtisodiy ahamiyati jamiyat va tabiatning o'zaro ta'siridagi qarama - qarshiliklarning kuphayishi, atrof muhitga ahtropogen ta'siming me'yordan oshib, ketishi bilan bog'liq krizis holatlarining yuzaga kelishi natijasida oshib boradi. Bu, asosan, odamlarning ishlab chiqarish, harbiy va boshqa faoliyatlarining nazoratsiz rivojlanishi natijasida yuzaga keladi.
Tabiiy muhitning ahamiyatli tarkibiy qismi - yer resurslaridir. U hududi, iqlimi, relyefi, tuproqlari sifati, gidrologik sharoiti, Qi'simliklari va boshqa belgilari bilan tavsiflanadi, xalq xo'jaligi Obyektlarini va aholini joylashtirish uchun kenglik asos, qishloq va o'rmon xo'jaliklarida asosiy ishlab chiqarish vositasi bo'lib xizmat qiladi. Yer resurslaridan foydalanish suv manbaalariga, qazilma boyliklar zahirasiga, havo basseyniga, o'simlik va hayvonot dunyosiga to'g'ridan - to'g'ri ta'sir etadi.
Mamlakatimiz yer resurslaridan oqilona, ekologik jihatdan xavfsiz foydalanish - har bir fuqaroning, korxonaning va butun jamiyatning konstitutsiyaviy burchi hisoblanadi. Qonun yerdan va yer osti boyliklaridan, suv resurslaridan, o'simlik va hayvonot dunyosidan oqilona foydalanish va uni muhofaza qilish, suvning va havoning tozaligi va ularni saqlash, tabiiy boyliklarning tiklanishini ta'minlash bo'yicha barcha zarur choralarni amalga oshirishni talab etadi.
O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida yer va boshqa tabiiy resurslar o'sha hududda yashaydigan xalqlar hayoti va faoliyatining
8
■ sifatida foydalanilishi va muhofaza etilishi belgilab qo'yilgan. Siv resurslar tarkibida yer ularning hududiy, xofjalik va ekologik 'zaro bog'liqliklarini va o'zaro munosabatlarini ta'minlovchi, tabiatdan foydalanishning kenglik asosi sifatida ajralib turadi. Oonunchilik yerning unumdorligiga zarar yetkazishni ta'qiqlaydi. Yer tabiiy muhitning birlamchi o'zgarmas omillari jumlasiga kiradi, suv kengliklari, yer osti boyliklari, o'simlik, hayvonot dunyo'lari esa o'zlarining joylashishlari bo'yicha harakatlanuvchanlik
xarakteriga ega.
O'simlik qoplamasining yo'qolib ketishi yoki keskin o'zga-rishi, hayvonlarning hozirgi sahro hududlaridagi va abadiy muzliklar mintaqalaridagi migrasiyasi va halokati to'g'risidagi ko'plab dalillar ma'lum. Mineral xomashyo va yonilg'iga boy bo'lgan konlarning zahiralari kamayadi, suv resurslarining qayta taqsimlanishi yuz beradi,
Ulardan foydalanish usullariga va xo'jalik oqibatlariga bog'liq holda tabiiy resurslar tugaydigan (qayta tiklanadigan va qayta tiklanmaydigan) va tugamaydigan turlarga bo'linadi. Yerga tiklanishi chekiangan tabiiy resurs sifatida qarash to'g'riroq bo'ladi (1-jadval).
Yer foydalanish jarayonida har xil sferalarga mansub tabiiy resurslarni birlashtiradi. Uning xo'jalikdagi qimmati,; tabiiy va paydo qilingan xususiyatlarining oqilona mujassamlashtirilishi va foydalanilishidan paydo bo'ladi va to'xtovsiz p'sib boradi. Tabiiy resurslarning o'zaro aloqalarini o'rganish atrof-muhit mahsul-dorligiga va foydaliligiga, qayta tiklanish imkoniyatiga, ahvohga ijp-biy ta'sir etuvchi tadbirlar majmuasini ishlash va amalga oshirish uchun zarur.
Iqtisodiy nuqtayi nazardan yerga, an'anaviy tarzda, inson yordamisiz tabiat tomonidan yetkazilgan mehnat predmetlari to'plami sifatida qaralgan. Shuning uchun amaliy jihatdan hamma vaqt tabiiy muhitning qandaydir elementidan foydalanish (qazilma boyliklar, suvlar, o'simliklar) yerning sifatiga va tuproq unumdorligiga bevosita yoki bilvosita ta'sir ko'rsatadi.
Yer resurslarini tiklanishi chekiangan tabiiy resurslar qatoriga kiritish ikkita sababdan kelib chiqadi: bir tomondan kenglik, hudud, y?rn.mg usti, quraqlik bilan suv nisbatining xususiy tarzdagi lokal
Do'stlaringiz bilan baham: |
