9 ~ii .. 1 - J a d v a 1
Tabiiy resurslar, ulardan foydalanishning o'ziga xos xususiyatlari va ular
tarkibida yerning o'rni
Tabiiy riesnrslar
U yoki bu tabiiy sferaga mansubligi
Yer bilan o'zaro aloqalari xarakteri
Xo'jalikda foydalanishning asosiy yo'nalishi
Foydalanishda qayta tiklanish imkoniyati
Yer
Litosfera
-
Agrosanoat majmuasi
va xalq xo'jaligining
boshqa tarmoqlari
korxonalarini joylashtirish, oziq-ovqat mahsulotlarini va xom ashyo ishlab chiqarish, noishlab chiqarish faoliyatini olibborish''
Tiklanishi cheklangan
; :. ■ . , , .■
.'■' HO'.'
■ \>.t. ■:■
Mineral
Litosfera
Tuproqlarning . mineral asosini tashkil etadi. Yer
qatlami tagida
foydali qazilmalar
bor
Mineral va yonilg'i-energiya xom ashyosi
Tiklanmaydi
Suv
Gidrosfera
Tabiiy muhit
elementlarining
barchasida suv
suyuq, qattiq,
gazsimon
holatlarida mavjud
Qishloq xo'jaligi,
maishiy va sanoat
suv iste'moli
Odamlar hayoti va
ishlab chiqarish
faoliyatining iqlimiy
sharoitlarini tashkil
etadi
Tiklanishi cheklangan
10 • hlarini hisobga olmaganda qayta tiklanmaydi; boshqa tomondan
o'zgansm ighlab chiqarish imkoniyatlarini kengaytirilgan takror
Sab" chiqarish, yaxshilash, tiklash uchun imkoniyatlar amaliy
iihatdan cheksizdir.
«Yer - odam - ishlab chiqarish» tizimi elementlarming oqilona 'zaro ta'siri quyidagi prinsipial masalalarni yechishni taqozo etadi:
. ishlab chiqarishning yer resurslariga salbiy ta'sirini ekologik xavfsiz darajagacha kamaytirish;
. yer resurslarining sifat xususiyatlarini ulardan foydalanishda (ayniqsa, qishloq xo'jaligida) maksimal to'la hisobga olish;
• odamlarning moddiy va ijtimoiy talablarini to'laroq qondirish maqsadida yerlarni yaxshilash va muhofaza qilish.
Tabiiy resurslar va sharoitlar yig'indisi yerning insoniyat faoliyatining har xil turlariga mosligi darajasini aniqlaydi. Ular bilan aholining ijtimoiy talablarini qondirish imkoniyatlar}:ham bevosita bog'iangan.
Tabiiy muhit omillari qishloq xo'jaligida asosiy rol o'ynaydi, O'zbekiston yer fondini tabiiy - qishloq xo'jalik rayonlariga bo'lish ma'lumotlariga asosan, uning 95% hududi issiq va quruq, og'ir va noqulay iqlimli mintaqalarda joylashgan. Qolgan 5% esa tog' min-taqalarida joylashgan. Hududning tabiiy unumdorligi juda past. Shinning uchun respublikamizda yerdan dehqonchilikda foydalanish sug'orishga asoslangan.
Jamiyatning to'xtovsiz o'sib boruvchi talablarini qondirish yer resurslaridan yuqori intensivlikda foydalanishga olib keladi. Shu sababdan tabiiy majmualarni takomillashtirish va rivojlantirish, ularning xo'jalik qiymatlarini oshirish maqsadida atrof-muhit omillarining o'zaro ta'sirlarini ilmiy asosda amalga oshirish kerak.
Qayta tiklanmaydigan mineral resurslar uchun ularni tejash va atrof-muhitga salbiy ta'sirini cheklab, to'laqaytaishlash prinsipial ahamiyatga ega. Qayta tiklanadigan resurslardan foydalanishda ularning foydali xususiyatlarini kengaytirilgan qayta ishlab chiqarishda va berilgan xarajatlarda son va sifat ko'rinishida eng ko'p samara olish tamoyiliga rioya qilish kerak.
r; Yerdan oqilona foydalanishni mintaqaviy tabiiy tizimlarni rivojlantiri^hga kompleks yondashishda uning ishonchli muhofazasini
11 ta minlashdan ajratib bo'lmaydi. Yerni himoyalash tadbirlarining mazmuni yerga xo'jalik ta'sirining kuchayishiga mos kelishi, tuproqlar unumdorligining to'xtovsiz oshishiga yordam berishi kerak.
Bizning davlatimizda uzoq vaqtlargacha yerdan tekin foydalanish tamoyili amalda bo'ldi. Yetishtirilgan mahsulotning asosiy qismi esa davlat tomonidan tasarruf etildi. Bularning harnmasi xo'jalik yuritishning normal iqtisodiy mexanizmi yaratilishiga, obyektiv baho belgilashga to'sqinlik qildi, korxonalarning yerdan oqilona foydalanish va uni muhofaza qilishdan martfaatdorliklarini susaytirdi. Faqat o'tgan asrning 70-yillaridan boshlab qishloq xo'jaligining unumdor yerlari noqishloq xo'jalik maqsadlari uchun olinganda qoplama (kompensatsiya) to'lana boshlandi, biroq ular to'la hajmda to'lanmadi. Hozirgi O'zbekiston qommchiligida yerdan va boshqa tabiiy resurslardan foydalanish uchun yer solig'i va ijara haqi shakllarida to'lovlar ko'zda tutilgan. Yerlarning joylashgan o'rni va tabiiy unumdorligidagi farqlar natijasida qishloq xo'jaligida paydo bo'ladigan difFerensial yer rentasini, shu jumladan, korxonalarning moliyaviy vositalarini yer resurslarini qayta tiklash va muhofaza qilish uchun jalb etish maqsadida iloji boricha to'laroq hisobga olish vazifasi qo'yiladi.
