|
Oqiziqlari. Oqiziqlarning yillik miqdori jihatidan Amudaryo yer sharidagi daryolar orasida dastlabki o`rinlardan birini egallaydi. Uning oqiziqlar miqdori Karki yonida (yuqori oqimida) mashhur Nil daryosinikidan ortiq va taxminan Kolorado daryosining deltadagi oqiziqlar miqdoriga teng;
Kolorada daryosi esa suvining g`oyat loyqa bo`lganligi bilan mashhurdir. Kichik-kichik soy va jilg`alarni etiborga olmaganda, suvning loyqaligi jihatidan O`rta Osiyoda Amudaryodan faqat Kashan, Kushka, Murg`ob, Tajan, Atrek, va Vaxsh daryolari ustun turadi, holos. Biroq oqiziqlar miqdori jihatidan bu daryolar Amudaryodan ancha keyinida turadi, chunki ularda Amudaryoga nisbatan bir necha martaga suv kam oqadi.
Amudaryoning oqiziqlari miqdori Termiz shahri yonida o`rta hisobga 210 mln tonnani tashkil etgan.
Amudaryoning o’rtacha ko’p yillik suv sarfi va yillik oqimning oylar va alohida davrlar bo’yicha taqsimlanishi.
Kuzatish punkti
|
Oylik, yillik va alohida davrlar bo’yicha o’rtacha suv sarfi, m3/sek va yillik oqimga nisbatan % hisobida
|
|
III
|
IV
|
V
|
VI
|
VII
|
VIII
|
IX
|
X
|
XI
|
XII
|
I
|
II
|
O’rtacha yillik
|
III-VI
|
VII-IX
|
X-XII
|
Termiz shahri yonida
|
911
3.8
|
1630
6.8
|
2710
11.2
|
3850
16.0
|
4490
18.6
|
3730
15.5
|
2280
9.5
|
1210
5.0
|
927
3.8
|
839
3.5
|
767
3.2
|
746
3.1
|
2010
100
|
2275
37.8
|
3500
43.6
|
898
18.6
|
Oqiziqlarning 76,5 to`rt oy davomida, yani daryoda suv eng ko`p oqadigan may-avgust oylarida davomida oqib o`tadi.
2.2 Surxondaryo va uning irmoqlari.
Surxondaryoning uzunligi -196 km, suv yig`ish maydoni esa 13610 km2 Surxondaryo To`palang va Qoratog` daryolarining qo`shilishidan hosil bo`ladi. U Boysun tog`lari, bilan Bobotog`oralig`ida eni 30 km, ga yaqin bo`lgan keng vodiyda oqadi.
Surxondaryoning hozirgi vodiysi yon bag`irlarida bir necha terrasa mavjud bo`lganligi bilan harakterlidir. Daryoning hozirgi vaqtdagi qayirini ham hisobga qo`shganda terrasalar soni 5 taga yetadi; ulardan uchtasi hamma joyda yaqqol ko`rinadi, ikkitasi esa bilinar-bilinmas, hatto ayrim joylarda yemirilib, butunlay yo`q bo`lib ketgan.
Qayir ustidagi terrasa boshdan-oyoq, ayniqsa daryoning yuqori oqimida, botqoqlashib ketgan.
Yuqori oqimida Surxondaryo bir necha tarmoqqa ajralib ketgan egri-bugri o`zanda oqadi, faqat qayir tor bo`lgan joylardagina u yakka o`zanda oqadi.
O`rta qismida daryo ko`proq yakka o`zanda oqadi. Daryoning quyi qismida kelganda o`zan yana bir qancha tarmoqlarga ajralib ketadi.
Surxondaryoning o`zani va uning qirg`oqlari qadimgi yumshoq jinslardan tuzilgan, shuning uchun ham u doimo o`zgarib turadi. Daryoning quyi oqimida o`zan ayniqsa juda tez o`zgarib turadi, uning qirg`oqlari ko`plab yuvilib va o`girilib tushadi, o`zan yangidan-yangi orolchalar, sayoz va chuqur joylar, yangi tarmoqlar hosil qilib yuradi.
Surxondaryoning oqim rejimi quyidagicha: minimal suv sarflari sentabr-oktyabr oylarida o`tadi; shundan so`ng suv to may oyiga qadar ortib boradi, may oyida eng ko`payadi. Iyun oyida ham suv ko`p va may oyidagi suvdan juda kam farq qiladi, biroq iyuldan boshlab suv keskin kamayib ketadi, chunki Surxondaryoga quyiladigan daryolarning suvi iyulda sug`orishga eng ko`p sarf bo`ladi. Manguzar qishlog`I yonida yillik oqimning 65,2 % mart-iyun, 12,8% iyun-sentabr va 22% oktyabr-fevral oylarida oqib o`tadi.
Surxondaryoning o`rtacha ko`p yillik suv sarfi uning yuqori oqimida (Qoravultepa qishlog`I yonida) 70,2 m3 sek, quyi oqimida (Manguzar qishlog`ib yonida ) esa 68,2 m2 /sek.Qoravultepa bilan Manguzar qishloqlari orasida daryo suvining bir qismi sug`orishga sarf bo`ladi; shunga qaramasdan, daryoning bu qishloqlar yonidagi suv sarflari o`rtasidagi farq juda kam. Buning asosiy sababi shundaki, daryo suvining sug`orishiga sarf bo`lishi bilan bir qatorda bu yerda daryo o`zaniga anchagina grunt suvlari kelib qo`shiladi.
Surxondaryoning maksimal suv sarfi uning o`rtacha yillik suv sarfiga nisbatan juda ham katta bo`lishi mumkin. Masalan, 1931-yil 29 -aprelda Manguzar qishlog`I yonida maksimal suv sarfi 700m3 /sek, Qoravultepa yonida esa 600m3/sek bo`lgan edi. Minimal o`rtacha oylik suv sarfi Qoravultepa yonida 12-13m3/sek ga, Manguzar yonida esa 0,1m3/sek ga (1940 yil sentyabr) tushib ketadi. Ayrim kunlari daryo o`zining quyi oqimida butunlay qurib qolishi ham mumkin, masalan, 1937-yil 24-26 iyul kunlari shunday bo`lgan edi.
Bu holat shuni ko`rsatadiki,Surxondaryoning suvi yuqori oqimida iloji boricha ko`p miqdorda sug`orishga olinadi. Biroq shunga qaramasdan, har xolda Surxondaryo oqimining 61% Amudaryoga borib quyilar ekan, bunga sabab daryodagi suv miqdorining yil davomida taqsimoti dehqonchilik uchun g`oyat noqulayligidir. Hozirgi vaqtda Surxondaryoda Janubiy Surxon suv ombori qurilib bitkazildi. Bu suv ombori daryo oqimini tartibga solish va undan dehqonchilikda ko`proq foydalanish uchun imkon yaratib beradi albatta.
Do'stlaringiz bilan baham: |
