Tabiiy fanlar fakulteti Biologiya yo’nalishi

Tobulg‘ilar kenja oilasi — Spiraeloideae.
Buta o‘simlik. Barglari navbatlashib joylashgan, qisman qarama-qarshi, gullari qo‘sh jinsli, aktinomorf, gul qo‘rg‘oni besh a'zoli, turli xil tuzilishli, gul to‘plamida, toj barglari 5 ta. changchilari ko‘p, ayrim hollarda 10 ta yoki 5 ta, gul o‘rni tekis, tugunchasi ustki, mevasi to‘p barg. Asosiy turkumi tubulg‘a bo‘lib, uning O‘rta Osiyoda toshli tog‘ yonbavirlarida, ohaktoshlar, archazorlar va daryo sohillarida o‘sadigan baljuan tubulg‘asi - S. Baldchuanica tosh va shag‘alli tog‘ yong‘oqzorlarida uch raydigan tukli tubulg‘a - S. pilosa va choy o‘tsimon tubulg‘a - S. hypericifolia kabi turlari keng tarqalgan.


Ra'nolar kenja oilasi - Rosoideae.
Buta va o‘t shaklidagi o‘simlik. Barglari toq patsimon murakkab yonbargli. Gullari odatda aktinomorf, qo‘sh gul qo‘rg‘onli, tugunchasi ustki yoki o‘rta. Mevasi yong‘oqcha, danak, ayrim hollarda etli, yong‘okcha gul o‘rnida botgan holda joylashgan (itburun, qulupnay, maymunjonlarning mevasiga o‘xshash)
Itburun yoki na'matak - (Rosal Canina) - ra'nolar turkumining hamdo‘stlik mamlakatlarida 150 ga yaqin turi, shu jumladan, O‘rta Osiyoda 39 turi ma'lum (123-rasm). Bularning aksariyat qismi tikanli buta, barglari toq patsimon murakkab, urug‘chisi gul o‘rni bilan tutash, uning ichida ko‘p sonli danakchalar mavjud bo‘lib, undan yong‘on meva shakllanadi.
O‘zbekistonda bu turkumning R. laxa – g‘ovak na'matak, R.iedtchenkoana, Fedgenko na'matagi, R. Maracandica – Samarkand na'matagi, R. camina – it na'matagi deb nomlangan turlari keng tarqalgan. Ular vitaminlarga boy o‘simliklar bo‘lib, mevasi tarkibida A, B, C, D vitaminlari ko‘pligi tufayli
qimmatli hisoblanadi.

1-rasm. Itburun (namatak) rasmi
Ko‘pgina madaniy atirgullar kelib chiqishiga ko‘ra tabiiy holda tarqalgan yovvoyi na'matak bilan bog‘liq. Ularning Rosa alba - oq atirgul, R. Chinensis - atirgul, R.domestica - qirq og‘ayni, R. multiflora - guli ra'no singari turlari gulxonalarda o‘stirilishidan tashqari muhim efir moyli o‘simliklar dan hisoblanadi.
Qadim-Qadim zamonlardan beri O‘rta Osiyo xalqlari bu o‘simliklarning toj barglaridan har xil murabbolar va nihoyatda hushbuy ichimlik-gulob tayyorlashgan.
Rubus – maymunjon turkumining 6 turi O‘zbekistonda o‘t o‘simliklarga boy tosh va shag‘al toshli aralash tuproqli tog‘ yonbag‘irlarida o‘sadi. Ularning Rubus caesius zangori maymunjon, R.Idaeus - oddiy maymunjon, R. Sanguineus - qora rangli maymunjon deb nomlangan turlari o‘sadi, ularning barchasi tikanli buta shaklidagi o‘simlik.
Qulupnay - Fragaria yertutning yovvoyi holda 6, madaniy holda 2 turi uchraydi. Ularni aksariyat qismi ko‘p yillik o‘t o‘simlik. Barglarining, oxiri muylovga aylangan, mevasi shirali yolg‘on meva, ko‘pincha qizil rangli (2- rasm).

2-rasm. Qulupnay