Tashmatov Shuhrul 11 itini не t Icli

Faylasuftar — davlatni boshqaruvchilar.

Harbiylar — davlatni boshqarish apparatining bir qismi bo'lib, ular biror mulk egasi bo'lish huquqiga ega emas, iste’mol qilish esa ijtimoiy xarakterga ega bo‘lishi kerak.

«Qora» toifa — dehqon, hunarmand va savdogarlardan iborat bo4ib, ular mulk egasi bo‘lishi kerak.

Bu oiimning mehnat taqsimoti, tovar, pul va savdogarlaming ajralib chiqishi o'rtasidagi aioqadorlik to'g'risidagi fikrini o'sha davr uchun buyuk kashfiyot deb baholash mumkin. Ammo Aflotun qulchilikka asoslangan natural xo'jalikni himoya qildi, pul funksiyasini muomala doiiasidagma deb bilishga harakat qfldi, pulni jamiyatdagL dushmanlikning bosh sababchisi deb bildi. U sudxo'rlik opeiasiyalarini inkor etdi va baholarni me’yorda saqlash yo'li bilan savdogarlaming foydasini chegaralashni talab qHdi. Aflotun qullami fuqarolar deb tan olmadi va ulami biror toifaga kiritmadi (demak, ular mulk egasi bo'lishi mumkin emas). Qullar mayda ishlab chiqaruvchilar va savdogarlar bilan birga 2- toifa ahlining cheklanmagan talab-ehtiyojlarini to^cla-to‘kis qondirishlari kerak edi. Shunday qilib, Aflotun o'zining ideal, ya’ni bekam-u ko‘st davlatini barpo etar ekan, qulchilikni abadiy saqlash tarafdori edi.

Aristotel (Arastu). Aristotel qadimgi Gretsiyadagi quldorlarning eng yirikmafkurachisi edi. Uni jahongir Iskandar Zulqamaymmg taibiyachisi va o'qituvchisi ekanligini alohida ta’kidlab o‘tmoqchimiz. Awal Makedoniyada yashagan olim, keyin Afinaga ко‘chib o‘tgan. Oiimning iqtisodiy g‘oyalari «Nikomaxov ahloqi» va «Siyosat» kitoblaxida mavjud. U: «Qul - tirik qurol, qandaydir tirik mulb, - degan edi. Uning fikricha, jamiyatning quldor va qullarga bo^£linishi - tabiiy va qonuniy holat bo‘lib, odamlamitig tabiatan turli-tumanligidandir. U «haqiqiy boylik» (tabiiy) ni tan olgan, uni iste’mol qiymatlarining yig'indisi deb bilgan va bu bilan bog'liq faoliyatni iqtisodiyotga tegishli soha deb bilgan. Quldorlik xo‘jaligini mustahkamlash uchun o‘rtacha ta’minlangan quldorlar sinfini yuksaltirish kerak, bulling uchun davlat tomonidan odil almashinuvni ta’minlash zarur. Olim masalani ahloqiy tomondan hal etishga urinsa- da, birinchi marta almashuv qiymatini tahlil etdi va qiymatning mehnat nazaiiyasi kurtaklarini yaratdi. Tovarlaming almashuv qiymati tovar bahosining yaratilish shakli ekanligini tushunib yetdi. K.Marksning formulalarini qo'Ilaydigan bo'lsak, T-T munosabati T-P-T ga aylanadi va 5 ta «loja» 1 uyga yoki malum miqdordagi pulga tenglashtirilishi nmmkin. Plalonga nisbatan Aristotel pulning mohiyatini kengroq va chuqurroq anglab etdi. Ammo u tovar ishlab chiqarishining rivojlanmaganligi va qiymatni toMa tushunmaganligi tufayli tovarlar pul tufayli bir-biri bilan solishtirffishi mumkin degan xato xulosalarga keldi. Natural xo‘jalik tarafdori bo'lgan olim muomalaning T-P-T shaklinigina tan olgan (talabni qondkishga mo'ljallangan holat), savdo va sudxo'rlik tabiatga zid bo‘lib, bulami pul qilish san’atiga xos narsa deb bilgan va uni xrematistikaga tegishli degan.

Aristotel uchun ideal (bekam-u ko'st) xo‘jalik - bu uncha katta bo^ll- magan dehqonchilik xo'jaligi (unda, albatta, qullar ishlagan) bo‘lib, u deyarli kerakli barcha mahsulotni yaratuvchi (natural xo'jalik) bo'lishi shart edi. Ayrim yetishmagan narsalami esa qo'shnilardan «odil almashuv» asosida olish kerak. Bu olimning xizmati shundald, u birmchilardanbo‘lib iqtisodiyotning ayrim kategoriyalarini berdi va ma^Jlum darajada ular o'rtasidagi o‘zaro bog'lanishni aniqladi. Aristotelning iqtisodiy tizimi bilan A-Smitning «Xalqlar boyligi» asaridagi ftkrlar hamohangligmi ko‘rish, qiymat qonunining hosil bo‘lishi mexanizmini tushunish mumkin.