Tema: Balalar so’ylewinde ushrasatugin morfologiyaliq ha’m sintaksislik qa`teler. Reje

Morfologiya boyınsha oyın ha`m shınıg`ıwlar. Ha`r bir topar da`stu`r mazmunına sa`ykes ta`limli oyınlar, shınıg`ıwlar tan`lanadı. Balalardın` atlıqlardı durıs qollanıwg`a u`yretiw ushın barlıq toparlarda «Ne (kim) joq?» ta`limli (didaktikalıq) oyınınan paydalanıwı mu`mkin. Bul oyın ushın bir neshe topar buyımlar (predmetler) tan`lanadı. Ha`r bir topardag`ı bir qıylı atamadag`ı buyımlar sanı birewden ko`p bolıwı kerek, ma`selen: eki u`yrek, eki bayraq, eki top ha`m t.b. Bul oyınnan tiykarg`ı maqseti balalardı so`zlerdi durıs grammatikalıq formada aytıwına u`yretiwden ibarat. Sonın` ushın tan`lang`an buyımlardın` sanı onsha ko`p bolmawı kerek, keri jag`dayda balalar dıqqatı so`zlerdi durıs qollanıwg`a qaratılmay, ba`lkim buyımlardın` atın este saqlawg`a qaratıladı. Sonın` kishi toparlarda oyın ushın 2-3 gruppa buyımlar, u`lken toparlarda bolsa 3-4 gruppa buyımlar alınadı. Buyımlar (yaki su`wretler) bir oyın protsesinde balalar aldına tu`rli jag`daylarda qoyılıp, 1-2 ma`rte olardın` ornı almastırıladı. Kishi toparda to`mendegi predemetlerdi tan`law mu`mkin toplar, bayraqlar, zamarrıqlar, piramidalar; almurtlar,almalar, pomidorlar ha`m t.b.
U`lken toparlar ushın qıyınıraq so`zler (predmetler) tan`lanadı: etikler, botinkalar, ma`siler, tapochkalar. Oyın ushın aldınnan tosıq tayarlanadı ha`m onın` artında turıp, buyımlar ornı almastırıladı. Oyınnın` birinshi bo`liminde balalar ta`rbiyashı mene birgelikte oyın ushın tayarlap qoyılg`an buyımlardı ko`rip shıg`ıp, olardın` atların almastıradı, oyın qag`ıydası menen tanısadı (xantaxta yaki stol u`stinde turg`an na`rselerdi eslep qalıw, ne joq ekenligin tabıw). Ta`rbiyashının` o`zi durıs juwap u`lgisin beredi. Eger balalar atlıqlardı ko`plik tu`rinde aytıwg`a qıynalsa, bul oyındı ta`kirarlaw mu`mkin. Kishi toparda sanlıqlardı durıs qollanıwg`a u`yretiw ushın «Du`kan» oyını o`tkiziledi. Balalar du`kannnan zat-na`rse satıp alıp atırg`anda olardın` sanın: bir alma, ko`p qawınlar ha`m t.b. aytıwg`a u`yretiledi.
Kishi toparda atlıqlardı birlikte ha`m ko`plik sanda durıs qollanıwg`a u`yretiw ushın «Kimnin` quyrıg`ı?», «Buyımdı iyesine qaytar», «Terektin` atın japırag`ına qarap tap» ha`m basqa ta`limli oyınlar o`tkiziledi. Sonın` menen birge, «Kim kimnen ozdı?», «shelekte ne bar?», «Su`wretlerdi tan`lap qoy» sıyaqlı ta`limli shınıg`ıwlar sho`lkemlestiriledi. So`ylewdin` sintaksislik ta`repi u`stinde islewde «Ga`p du`z» ta`limli shınıg`ıwı ushın haywanlardı, miywe ha`m palız o`nimlerin, quslardı su`wretlewshi su`wretler tarqatıp shıg`ıladı. Shınıg`ıwdın` basında «Su`wrette ne su`wretlengen?» degen sorawg`a juwap beredi. Son`ınan ta`rbiyashı ga`ptin` birinshi so`zin aytadı: «Tog`ayda … (haywanlar jasaydı)». Qollarında haywanlar su`wreti bar balalar ga`pti dawam etedi.
Kishi toparda feyil formaların durıs qollanıwda so`ylew tilin bekkemlew maqsetinde quwırshaqlar menen oyın shınıg`ıwları o`tkiziledi. Bala ta`rbiyashının` sorawı miyman quwırshaqlarg`a qaratıladı: «Barno ha`m Nasiba, sizler oyıng`a tu`siwdi qa`leysiz be? Sizler oqıwdı qa`leysiz be? Sizler bizin` qosıqlarımızdı esitiwdi qa`leysiz be?» ha`m t.b.
Orta toparda balalardın` grammatikalıq so`ylew tilin durıs qa`liplestiriwge ja`rdem beriwshi bir qansha ta`limli oyın ha`m shınıg`ıwlar jobalastırıladı. Altıqlarda seplik, ko`plik qosımtaların qollanıwg`a u`yretiw ushın: «Kishkene qız ne bag`ıp atır?» (tawıq - tawıqlardı, g`az – g`azlardı, u`yrek – u`yreklerdi, sho`je – sho`jelerdi ha`m t.b.), «Ne joq?» oyınlarınan paydalanıladı.
Aldında, janında, u`stinde, ortasında (aralıg`ında), astında so`zleri menen tanıstırıw ushın «Ne o`zgerdi?» oyını sho`lkemlestiiledi. Bul oyında ta`rbiyashı balalardan «Aldın`g`ı buyım qayerde edi, endi ol qayerde?» dep soraydı. Balalardan usı sorawg`a tolıq juwap beriw talap etiledi: «top stul`chik (otırg`ısh) janında edi, endi ol stol astında turıptı».
Ulıwmalastırıwshı so`zlerdi paydalanıwg`a u`yretiw ushın «Ga`p du`z» ta`limli shınıg`ıwı o`tkiziledi. Bul oyın kishi gruppada o`tkiziletug`ın tap usı oyınnan mazmunı boyınsha quramalıraq bolıwı menen ajıralıp tuadı. Ma`selen, - Bag`da tu`rli miyweler: alma, erik, almurt, shabdalı pisti. Haywanat bag`ında jabayı haywanlar: tu`lki, ayıw, qasqır bar.
Orta topar balalarına qarama-qarsı ma`nistegi so`zler (antonimler) qatnasıwında quramalı ga`pler du`ziw usınıs etiledi. Ma`selen: Qısta ku`nler suwıq, jazda ıssı boladı.
Usı toparda o`tkiziletug`ın «Du`kan» ta`limli oyınına qosımsha qag`ıydalar kirgiziledi: du`kang`a bir «qarıydar» emes, bir waqıtta eki qarıydar keledi. Olar satıwshıg`a durıs mu`na`sibette qatnas jasawı kerek: «Biz satıp alıwdı qa`leymiz». Satıwshı rolindegi bala qarıydarlarg`a: «Sizler ne satıp almaqshısızlar?» dep soraydı. Buyrıq feyilin durıs qollanıwg`a u`yretiw ushın «Ayıw orınla!» degen ta`limli oyın islep shıg`ılg`an. Balalar aldına ayıw miymang`a keledi. Ta`rbiyashı bılay deydi: «Bul ayıw a`piwayı emes, ol iltimaslardı orınlay aladı, tek odan durıs soraw kerek. Ha`zir ayıwdan jatıwdı soraymız: «Ayıw, jat!» Ta`rbiyashı oyın ha`reketlerin orınlap ko`rsetedi, ayıwdı krovat`qa jatqızadı. «Aqıllı ayıw!» (onı turg`ızadı). Ja`ne bir ma`rte jatıwdı soraymız. Kim iltimas qılmaqshı? Eger bala qa`te qılsa, ayıw jatpay, tik turaberedi, iltimasın orınlamaydı. Bunday jag`dayda ta`rbiyashı balalarg`a sorawdı beredi: «Siz ne dep oylaysız, ne ushın ayıw jatpastan tik turıptı, ba`lkim ol sizin` iltimasın`ızdı esitpey atırg`an shıg`ar? Yaki siz odan nadurıs iltimas qılg`an shıg`arsız? Ja`ne bir ma`rte esitin`ler, Nasiba ayıwdan ne dep iltimas qıladı? Ayıwdan durıs iltimas qılsan`ız, ol sizin` iltimasın`ızdı orınlaydı ha`m jatadı». Bunda tu`rli feyil formaların durıs isletiw boyınsha shınıg`ıwlar qılıp barıwı kerek boladı: sız, qoy, qıdır ha`m t.b. u`lken ha`m mektepke tayarlaw toparında atlıqlardı sanlıqlar menen sa`ykes qollanıwg`a u`yretiw ushın «U`sh sızg`ısh» ta`limli oyını (O.I.Solov`evanın` «Govorim pravil`no» al`bomı); «Su`wretler», «Kim su`wretti ko`rsetedi?», «Loto» ha`m basqa oyınlar oynaladı. Usı gruppada aspan denelerinin` ornın tu`siniwin qa`liplestiriw maqsetinde «Ga`p du`z», «Ne o`zgerdi?» ta`limli oyınları o`tkiziledi.
Balalardı baylanısqan qosımsha ga`pler qurılısı menen tanıstırıw maqsetinde to`mendegi sorawlar tan`lanadı ha`m usı tiykarda ga`p du`ziwge u`yretiledi:
- Ne ushın degershik domalaydı? – Sebebi ol domalaq.
- Ne ushın gu`belek ushadı? – Sebebi onın` qanatları bar.
Shınıg`ıw aqırında balalardan ga`pti tolıq aytıw talap etiledi.
- Ne ushın adamlar sayaman (zontik) alıp ju`redi?
- Ne ushın quslar ushıp ketedi?
- Qısta da`n tabıw qıyın bolg`anlıg`ı ushın quslar ıssı u`lkelerge ushıp ketedi.
Sonın` ushın, u`lken ha`m mektepke tayarlaw toparlarında bag`ının`qılı qospa ga`pler du`ziwge u`yretiw maqsetinde «Qa`tesi qayerde?» ta`limli shınıg`ıwı uyımlastırıladı. Bul shınıg`ıwg`a ta`rbiyashı eki bag`ının`qılı qospa ga`p aytadı: birinshi ga`p mazmunı boyınsha durıs du`zilip, ekinshi ga`p bolsa, kerisinshe mazmunı buzılıp beriledi. Balalar qaysı ga`p durıs du`zilgenligin oylap, son` juwap beredi. Ma`selen:
- G`arg`alar ushıp keldi, sebebi ba`ha`r ma`wsimi baslandı.
- Ba`ha`r ma`wsimi baslandı, sebebi qarlıg`ashlar ushıp keldi.
Balalardı quramalı ga`p du`ziwge u`yretiwde «Telefon» oyını u`lken ja`rdem beredi. Bul oyın qag`ıydasına tiykarınan, ha`r bir baladan quramalı ga`p du`ziliw talap etiledi. Bul oyın bir qansha quramalı bolıp, barlıq balalar da ga`p du`ziw ushın kerekli so`zlerdi da`rriw tan`lay almaydı.
Biz to`mende ayırım ta`limli oyınlardın` rejesin mısal retinde keltiremiz.