Terrorizm muammosi

Radikalizm,  ekstremizm  va  terrorizm  tushunchalari. 

Ko„plab

 

g„arb  siyosatchilari  va  ommaviy  axborot  vositalari  aksariyat  hollarda 

diniy  ekstremizmni  islom  bilan  bog„laydilar.  G„arbda  bo„rttiriluvchi 

"islom  tahdidi"  kishilarni  dahshatga  solib,  turli  e‟tiqodlar  o„rtasida 

sun‟iy  to„siqni  yuzaga  keltirmoqda.  "Islom  ovozasi"  "islom  tahdidi"  va 

"islom  fundamentalizmi"  bilan  birgalikda  ko„plab  g„arb  siyosatchilari 

qo„lidagi qarama-qarshi shiorlarga aylanmoqda. 

Diniy bilimlarining sustligi bois, uzoq vaqt davomida yevropaliklar 

tasavvurida islomning buzib ko„rsatilgan qiyofasi shakllanmoqda. Islom 

dini  xususida  asosan  xalq  rivoyatlari,  salb  yurishi  qatnashchilari 

bo„lmish  risar  va  ziyoratchilar,  musulmonlarning  o„zlari  va  ularning 

asarlari  tarjisami  asosida  ma‟lumot  olingan.  Mazkur  ma‟lumotlarning 

aksariyat  qismi  taxminiy  faktlarga  asoslangan,  faktlar  esa,  buzib 

ko„rsatilgan. Yevropada islom bid‟atning yangi shakli va majusiylikning 

bir ko„rinishi sifatida qabul qilingan. 

Axborot tanqisligi va uning taxminiy faktlarga asoslanishi bilan bir 

qatorda,  islomning  umuminsoniy  taraqqiyotda  tutgan  o„rniga  doir 

obrazining  buzib  ko„rsatilishiga  diniy  ekstremizm  va  terrorizm  kabi 

omillar  sabab  bo„lmoqda.  Bu  borada  O„zbekiston  Respublikasi  birinchi 

Prezidenti  Islom  Karimovning  "O„zbekiston  XXI  asr  bo„sag„asida: 

xavfsizlikka tahdid, baqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari" asarida 

batafsil to„xtalib o„tilgan

3

. 

                                                 

2

 Qarang: Игнатенко А. Эпистемология исламского радикализма // Религия и глобализация 

на  просторах  Евразии.  /  Под  редакцией  А.Малашенко  и  С.Филатова.  –  М.:  Московский 

центр Карнеги, 2005. – С. 176-222. 

3

 Каримов И.А. Узбекистан на пороге XXI века: угрозы безопасности, условия и гарантии 

прогресса. –Т.: Ўзбекистон, 1997. – С. 34. 

---

 

5 

G„arb  ommaviy  axborot  vositalarida  "islom  fundamentalizmi", 

"islom  ekstremizmi"  va  "islomizm"  tushunchalari  o„zaro  o„xshash 

tushunchalar  sifatida  tilga  olinadi.  Birok,  amalda  islomdagi  diniy 

fundamentalizm  va  ekstremizmni  o„zaro  tenglashtirib  bo„lmaydi. 

"Fundamentalizm" atamasi o„z-o„zidan u yoki bu narsaning manbalariga 

qaytishni  anglatadi.  Xususan,  islom  fundamentalizmi  Payg‟ambar 

Muhammad  davrida  kiritilib,  bugungi  kunga  kelib  unut  bo„lgan  islom 

dini  asoslariga  qaytishni  anglatadi.  Akademik  Yevgeniy  Primakovning 

fikricha,  islom  fundamentalizmi  so„nggi  yuz  yillikning  oxirlarida 

«xalqaro  xalqa  vazifasini  o„tab  kelgan  kelgan  musulmon  aholisiga  ega 

bo„lgan ko„plab davlatlarning tezkor taraqqiyoti», ularning ta‟sir doirasi 

ortishi  hamda  diniy  tamoyillarga  mos  ravishda  o„zaro  birlashish 

ishtiyoqining 

ortishi 

natijasida 

yuzaga 

kelgan. 

Islom 

fundamentalizmining  faollashuviga  o„tmishdagi  cheklovlar  va  qator 

davlatlarda  islomga  qarshi  yuritilgan  siyosat  ham  qisman  ta‟sir 

ko„rsatgan. 

Diniy  fundamentalizmning  avj  olishi  ob‟ektiv  sabablar  bilan 

bog„liq  bo„lib,  ular  alohida  tadqiqot  olib  borishni  talab  etadi.  Mavjud 

holatni  postsovet davrida  Rossiyada  keng  tarqalgan xristianlik  misolida 

ham ko„rish mumkin. 

Urg„uning  diniy  etikadan  siyosiy  mafkuraga  ko„chirilishi,  fun-

damentalizmga  xos  bo„lgan  jihatlardan  birini  anglatadi.  Chunonchi  bu 

islom  dinigagina  xos  emas.  Masalan,  yahidiylikda  mazkur  jarayon 

sionizmni shakllanishiga sabab bo„lgan. 

Diniy fundamentalizm va ekstremizm u yoki bu alohida din, millat, 

davlat  va  xalqqa  tegishli.  U  xalqaro  va  transmilliy  ahamiyat  kasb 

etmoqda.  Ularning  oqibatlarini  yengish  va  unga  qarshi  samarali  kurash 

olib  borishda  davlatning  iqtisodiy,  ilmiy,  madaniy  va  diniy  salohiyatini 

safarbar  qilish,  xalqaro  miqyosda  esa  –  jahon  hamjamiyati  sa‟y-

harakatlarini o„zaro umumlashtirish talab etiladi. 

Zamonaviy islom ekstremizmi fundamentalizm yoki islomizmning 

yo„nalishlaridan 

biri 

hamda 

zamonaviy 

islomning 

"islom 

fundamentalizmi"  va  "islom  revayvalizmi"ga  sinonim  bo„lgan  g„oyaviy 

oqimlaridan  biri  hisoblanadi.  Islomizm  ijtimoiy  taraqqiyotni  islomning 

birlamchi  aqida  va  me‟yorlariga  muvofiq  tarzda  amalga  oshirishga 

intilayotgan ommaviy siyosiy harakat mafkurasidir. 

Islomizm  bugungi  kunda  arab  va  musulmon  olamida  faoliyat 

yuritayotgan  ko„p  sonli  zamonaviy  siyosiy  harakatlarning  umumiy 

asosini tashkil etuvchi g„oya vazifani bajarmoqda. Islomizmning siyosiy 

va  madaniy  o„zaklari  XIX  asr  oxirlarida  arab  olamida  shakllangan. 

---

 

6 

Ammo,  u  keng  miqyosli  fenomen  sifatida  so„nggi  o„n  yilliklarda 

shakllangan.  

Zamonaviy  islom  ekstremizmi  diniy  va  siyosiy  hususiyat  kasb 

etmoqda.  G„arb  tadqiqotchilarining  fikricha,  islom  xristianlikdan  farqli 

ravishda,  siyosiylashgan  din  hisoblanadi.  Ayrim  tadqiqotchilar 

siyosiylashgan  islomni  -  islomning  ijtimoiy-madaniy  an‟analarining 

ajralmas tarkibiy qismi ekanligini e‟tirof etadilar. 

Ekstremizm  diniy  shiorlar  ortida  ijtimoiy  xavfli  voqelikka  aylanib 

bormoqda.  U  jamiyatning  asosan  savodi  past  va  kam  ta‟minlangan 

qatlamiga  ta‟sir  o„tkazmoqda.  Shu  bois,  ekstremizm  ma‟lum  ma‟noda 

ichki  ijtimoiy-iqtisodiy  muammolar  natijasiga  aylanmoqda.  Zamonaviy 

ekstremistik  tashkilot  va  guruhlarning  samarali  faoliyatini  siyosiy 

zo„ravonlikka  kiritish 

mumkin.  Tabiiyki,  islom  ekstremizmini 

fundamentalizm (islomizm)ning eng muhim radikal yo„nalishlaridan biri 

sifatida e‟tirof etish mumkin. 

Bugungi  kunda  siyosiy  zo„ravonlikning  nisbatan keng tarqalgan  va 

tez-tez  qo„llanuvchi  shakllaridan  biri  terrorizmdir.  XVIII  asr  oxirida 

paydo bo„lgan "terrorizm" ("Le Terrorisme") atamasi nafaqat terroristik 

hurujlarning  amalga  oshirilishi,  balki  muayyan  siyosiy  maqsadlarga 

erishish yo„lida tizimli, tashkiliy va g„oyaviy jihatdan asoslangan holda 

amalga  oshiriluvchi  hurujlarning  taktika  yoki  strategiyasi  belgilanishini 

ham anglatadi. 

Terrorizmning  muhim  jihatlaridan  biri  "ommaviy  o„yin"  yoki 

populizmdir.  Siyosiy  bo„qqa  ega  bo„lgan  terrorizm  har  doim  ham 

amaldagi tuzumni ag„darishni ko„zlamaydi. Hurujlar davlatning ichki va 

tashqi  siyosatini  o„zgartirish,  iqtisodiyotni  izdan  chiqarish,  aholining 

muayyan  qismini  u  yoki  bu  harakatlarni  amalga  oshirishga  majburlash 

va  ular  ustidan  hokimiyat  o„rnatishga  yo„naltirilgan  cheklangan 

maqsadlarni  ham  ko„zlashi  mumkin.  Qo„poruvchilik  harakatlarini 

amalga  oshirish  jarayonida  ekstremistik  tashkilot  va  guruhlarning  ichki 

maqsadlari ham ilgari suriladi. Bunda hibsga olingan a‟zolarni ozodlikka 

chiqarish,  mablag„  orttirish,  tashkilot  nufuzini  oshirish  va  aholi  orasida 

qo„rquv hissini keltirib chiqarish kabi vazifalar o„rtaga tashlanadi.