Urganch davlat universiteti bioinjeneriya va oziq-ovqat xavfsizligi fakulteti «biotexnologiya»

Ishning bajarilishi.
 
Go’sht peptonli qaynatma va go’sht peptonli agar- 
bakterialarni sinash uchun tayyorlanadi. Sof kulturalar olish uchun albatta shaffof 
ozuqa muxitlari bo’lishi kerak. Buning uchun go’sht peptonli bulion ga 10-12 jelatin 
yoki 1.5-2 agar qo’shib tayyorlanadi. Ularni suyuklanish harorati -24 S, go’sht 
peptonli agar-agar 10
0 
C, muzlash harorati 4
0 
C. Go’sht peptonli jele-30 min 
davomida koxoviskiy qaynatgichida kaynatiladi. Go’sht peptonli agar-agar esa 20 
min 120
o
C li avtoklavda pishiriladi. So’ngra go’sht peptonli jelega har 100 gr jelatin 
xisobiga 1-n eritmasidan 30-40 ml solib 40-50
o
C gacha sovitib, unga 500 mlga 1 
tadan tuxim oksili solib yaxshilab kaynatib, filtrlab probirkalarning 2.3 qismga 
quyib 100
o
C da 30 min sterilizatsiya qilinadi. Kartoshkali agar
 
200 gr. tozalangan 
kartoshkani maydalab 1l.suv qo’shib, 30min qaynatiladi. Qaynatma paxta tolasi 
orqali filtrlanib, xajmi1l ga yetkazib unga 2 agar qo’shiladi. Agar eriguncha 
qaynatiladi va o’nga pH-7 ga teng qilib 1- atm bosim ostida 20 min sterilizatsiya 
qilinadi. 
Nazariy savollar: 
1. Go’sht peptonli agar qanday tayyorlanadi? 
2. Kartoshkali agar qanday tayyorlanadi? 

---

5-Laboratoriya ishi
Mavzu: Entomopatogen bakteriyalarni o’stirish uchun ozuqa muhiti 
tayyorlash 
Ishdan maqsad:
 
Entomopatogen bakteriyalarni o’stirish uchun ozuqa muhiti 
tayyorlashni o`rganish. 
Kerakli reaktiv va uskunalar:
 
elektr qizdirgich, tarozi, pH metr, termostat, elektiv 
muhitli ozuqalar.
 
Ishning nazariy qismi:
 
Bakteriofagiya. Bakteriofag virus bo’lib, bakteriya 
hujayrasini zararlab, uni lizisga uchratadi. Faglar tabiatda keng tarqalgan bo’lib, 
bakteriyalar bor joyda faglar xam bo`ladi. Tabiatda faglar miqdori juda ko’p bo’lib, 
ular ma'lum bir tur bakteriyalarga xos (spetsifik) bo’ladi. Qorin tifi, dizenteriya, 
vabo faglari bo’lib, ular faqat shu tur bakteriyalarida ko’payishi va lizisga uchratishi 
mumkin. Bakteriofatlarni atrofmuhitining turli obektlarida uchratish mumkin. 
Masalan, oqar suvlarda, najasda. Dizenteriya fagini ajratish uchun kasal odam 
najasini filtrlanadi va olingan filtratni bulyon kulturasiga ekiladi. Tekshirilayotgan 
materialda bakteriofag bo’lsa, kulturani lizisga uchratadi va bulyon tiniq bo’lib 
qoladi. Lizis natijasida bulyon kulturasini juda tiniq bo’lishi bakteriofag borligini 
aniq ko`rsatuvchi ko’rsatkichdir. Bakteriofagni agarli kulturaga ekilsa, steril dog’lar 
hosil bo’ladi. Bakteriofagning aktivligini bilish uchun titrini aniqlash kerak. Fagning 
titri deb, kulturani to’liq lizisga uchratadigan suyultirish chegarasiga aytiladi. Fag 
titrini suyuk va zich ozuqa muhitlarda aniqlash mumkin. Bakteriofaglarning asosiy 
xossalaridan biri ularning o’ziga xos xususiyatlaridir – ma'lum bir fag faqat ma'lum 
tipdagi kulturani zararlaydi. Tabiatda faglar faqat bir turdagi bakteriyalarga yo’ldosh 
bo’lib keladi. Masalan, ichak tayoqcha dizenteriya, qorin tifi faglari najasda va oqar 
suvlarda uchraydi, bu yerda bu bakteriyalar ham bo’ladi. Atrof-muhit ob'ektlaridan 
olingan filtrlarda fagni ikki metod (usul) da aniqlanadi: 1.Sifat usuli. 2. Miqdor usuli 
(fagni titrlash). 

---

Sifat usuli.
MPA petri kosachasiga berilgan fagga ta'sirchan bo’lgan bir 
sutkalik bakteriya kulturasi ekiladi. Shundan so`ng bir tomchi filtrat qo`shiladi. Bu 
filtratda mos keluvchi fag bo`ladi. 24 soat 37°C da inkubatsiya qo`shilib bo’lgandan 
so’ng petri kosachasida lizis zonasini ko’rish mumkin.
Miqdoriy usul
- fagni titrlash. 10 ta probirkada olib har biriga 4,5 ml MPB 
quyiladi. 1-probirkadan 0,5 ml olib 2-probirkaga solinadi. 2-probirkadan 0,5 ml olib 
3-probirkaga solinadi. Shunday qilib 9 probirkagacha suyultiriladi. 10-probirkani 
kontrol uchun olib qolinadi hamma 10 ta probirkaga bir sutkalik kulturadan 1 
tomchidan solinadi. Test – kultura sifatida tekshirilayotgan fagga ta'sirchan bo’lgan 
bakteriyalar shtamm’i ishlatiladi. Probirkalarni 24 soat 37°C da termostatga 
qo’yiladi, keyin natijalar hisobi o’tkaziladi. Bakteriofag titri bo’lib fagning lizisga 
uchratish mumkin bo’lgan eng ko’’ suyultirish chegarasi hisoblanadi. Masalan, 
birinchi 6 ta probirka tiniq qolgan bo’lib, qolgan kontrol probirkalarda kultura o’sib 
chiqqan bo’lsa, unda fagning titri 10-6 bo’ladi. 
Bakteriofaglar profilaktika davolash va diagnostika qilishda ishlatiladi. 
Bakteriyalarni fagotiplash. Diagnostika qilish maqsadida ko’pincha patologik 
materialdan olinadi. Kuzgatuvchi kulturasini fagovarini aniqlash kerak bo’ladi. 
Buning uchun tekshirilayotgan sutkalik bakteriyalarning bulyoni kulturasidan 0,5 ml 
olinib, 0,7% li 45°C gacha sovitilgan probirkaga solinadi, so’ngra aralashtirib petri 
kosachasidagi 24 MPA ning yuza qismini bir tekis qilib taqsimlanadi. Agar 
sovugach qalam bilan kosacha tagini spektorlarga bo’linadi. Har bir spektorga bir 
tomchidan petlya bilan fag surtiladi. 24 soat 37°C da inkubatsiya qilingach, 
bakteriyalar lizisga uchragan spektorlar belgilanadi.
Mikroorganizm kulturasining fagovarini lizisga uchratayotgan fag yordamida 
aniqlanadi. Genetika - irsiyat va o’zgaruvchanlik to’grisidagi fan. Irsiyat - bir tur 
xossalarini saqlanib qolishi bilan xarakterlanadi. Ya'ni o’ziga o’xshashlarni hosil 
qilishi. O’zgaruvchanlik - bir turga kiruvchi individlarning xossalari orasidagi farq. 
Gen va gen qismlarining ketma-ketligi va bog’lanishi o’zgaruvchanligi bilan 
xarakterlangan bakteriyalar o’zgaruvchanligi transformatsiya, transduktsiya, 
konyugatsiya bilan amalga oshirishadi.

---

Transformatsiya
– bu informatsiyaning ko’chib o’tishi natijasida bakteriya 
hujayrasi xossalarining o’zgarishi. Bunda donor hujayra DNK fragmenti qarindosh 
bakteriyaga o’tadi.
Transduktsiya
– bakteriofag yordamida donor DNK si retsipient hujayrasiga 
ko’chib o’tishidir. 
Konyugatsiya 
– genetik materialni hujayradan hujayraga berilishi 
mikroorganizmlarni to’gridan to’gri kontakt usuli bilan amalga oshadi. Buning 
natijasida retsipientning bir yoki bir nechta xossalari o’zgaradi. Yangi dorivor 
moddalar yaratish uchun xizmat qiladigan mikroorganizmlar kulturasini yaratish 
uchun gen injeneriyasi yangi imkoniyatlar beradi. Gen injeneriyasi yordamida 
interferon olingan. Buning uchun odam oqsillarini kontrol qiladigan (globulin, 
insulin) genomida genlar joylashgan E.coli shtammlariga olingan interferonning 
virusga qarshi aktivligi tekshirilgan, uni ko’p miqdorda sezilarsiz darajadagi 
Bakteriyalarga fizik faktorlarning ta'siri: Bakteriyalarning hayoti tashqi muhit 
sharoiti bilan doimo aloqada bo’ladi. Tashqi muhit sharoitlari bakteriyalarga ijobiy, 
ba'zilariga ulim xolatiga ta'sir etadi. Mikroblar olami bilan tashqi muhit o’rtasidagi 
aloqani o’rganish katta ahamiyatga ega. Temperatura ta'siri: Fizik faktorlar orasida 
temperatura alohida o’rin egallaydi. Mikroblarning hayotiy faoliyati faqat ma'lum 
bir temperatura sharoitida bo’ladi. 3 ta kardinal temperatura nuqtalari tafovut etiladi: 
Minimizm, o’timizm va taksilizm. pastki va yuqorigi hosilalar orasida 
mikroblarning hayot faoliyatlari bo’ladi, o’timizm temperatura berilgan tur uchun 
fiziologik sharoit bo’ladi. Patogen mikroblar uchun, odam organizmiga 
moslashganlariga optimizm temperatura 37°C. Maksimal va minimal temperaturalar 
orasidagi juda ko’p mikroblar uchun 40-45°C. Har xil bakteriyalar uchun 
temperatura chegarasi har hil. Sovuq sevar mikroblar (psixrofillar) past 
temperaturalarda ko’payadi. Issiqsevar mikroblar (termofili) juda yuqori 
temperaturalarda ko’payadi, ya'ni 70-75
o
C. Oraliq umumiy gruppani mezofillar, 
ya'ni o`rtacha temperaturalarda o`suvchi, ko’payuvchi mikroblar tashkil etadi. 
Bacillus turkumi turlari. Aerob spora hosil qiluvchi bakteriyalardan 
fitopatogenlar sonini kamaytirish yoki ulami yo'qotishga mo'ljallangan biologik 

---

agent sifatida eng muhim tur - Bacillus subtilis (Ehrenberg) Cohn. hisoblanadi. 
Keyingi yillarda o'simliklami himoya qilish uchun Bacillus mycoides, Bacillus 
cereus va boshqa batsillalami qo'lIash mumkinligi haqida ma'lumotlar olingan. 
Bakterial agentlarni ayni paytda ham hasharotlar, ham fitopatogenlarga qarshi 
qo'lIash imkoniyati mavjudligi tufayli, katta qiziqish uyg'otadi