Узбекистон



Download 0,53 Mb.
bet7/22
Sana24.02.2022
Hajmi0,53 Mb.
#228685
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   22
Bog'liq
Soliq yuki kurs ishi

2.3. Амир Темур, Артур Лаффер, Адам Смит ва хозирги замон иктисодчилари ишлаб чиккан соликка тортиш тамойиллари. Узбекистон солик конунчилиги тамойиллари.

Сохибкирон Амир Темур узининг «Тузуклар»ида соликка тортишнинг турт тамойилини ишлаб чиккан. Амир Темур А. Смит курсатиб утган турт тамойилни ундан турт аср аввал айтиб утган. Жумладан, амалда хосил йигиб олингандан сунг солик солиниши зарурлиги, бунда сугориладиган ерлардан хазинага хосилнинг учдан бир кисми, сугорилмайлиган майдонлардан эса туртдан бир кисмини ундириш кераклигини таъкидлайди. Шунингдек, даромадларни хаддан ортик соликлар билан камраб олмаслик хусусида гапириб утган.


Куп иктисодчилар солик туловчиларнинг даромадини бюджетга олишнинг чегараси борлиги ва солик огирлигини купайтириб юбормаслик хакида ёзиб утганлар. Давлат миллий ишлаб чикаришни усиши ёки пасайишига солик ставкаларини узгартириш ва бюджет харажатлари оркали таъсир курсатади. Америка иктисодчиси Артур Лаффернинг хисобига кура соликларни камайтириш натижасида иктисодиётнинг усиши ва давлат даромадларининг усишини исботлаб берган. Бу тарихда Лаффер эгри чизиги деб аталади.

А
гар солик ставкаси 0 булса, давлат хеч кандай солик тушумига эга булмайди. Агар ставка 100 булса натижа давлат учун тушум яна шунга тенг булади, чунки ишлаб чикарувчиларнинг хамма даромади бюджетга олиб куйилади. Ишлаб чикаришга хеч кандай кизикиш булмайди. Солик ставкасининг бошка хамма холатларида давлат у ёки бу микдорда даромадга эга булади. (0<г< 100%). Солик ставкаси г° тенг булганда солик. тушумлари максимал даражага етади. (R = г max). Хулоса щуки, солик фоизи ставкаси маълум даражага етиши fR") солик тушумларини купайтиради, унинг янада оширилиши аксинча солик тушумларини камайтиради. Иктисодий субъектларнинг солик. ставкасининг динамикасига таъсири бир ондаёк сезилмайди, балки кандайдир вакт утгандан сунг сезилади. Лаффер эгри чизиги давлат даромадларининг усиши солик ставкаларининг камайишига объектив боглик эканлигини яна бир бор тасдиклайди.


Сиёсий иктисод отаси Адам Смит 1776 йилдаёк «Миллатларнинг бойлиги» асарида соликда тортиш иктисодиётнинг равнакига олиб келиши мумкин булган куйидаги турт оддий тамойилни баён килган:
1. Соликка тортишнинг тенглиги — солик туловчилар соликларни уз имкониятларига, яъни уларнинг давлат панохида олинган даромадларига боглик холда тулаши. лозим. Бошкача килиб айтганда, имкониятдан келиб чикиб солик тулаши керак. Солик тулашда туловчи имконияти биринчи мезондир.
2. Соликка тортишнинг макбуллиги — туловнинг муддатлари, тури ва суммалари хар бир кишига, яъни хам солик, туловчиларига хам солик олувчиларга тушунарли булиши лозим.
3. Соликка тортишнинг кулайлиги — солик туловчилари учун энг кулай булган муддатларда ва шаклда ундирилиши лозим.
4. Соликка тортишнинг арзонлиги-соликларни ундиришга доир харажатларнинг энг кам микдорда булиши кераклигини англатади.


Кейинчалик олимлардан Жон Стюарт, Б.Иозеф, Э.Штигельц ва бошкалар уз асарларида асосан юкоридагиларга ухшаш томойилларни айтиб утишади. Кельн солик хукуки институти доктори, профессор Йохим Ланг соликка тортишнинг «мумтоз» ва «замонавий» тамойилларини урганиб чикиб ва уларнинг ижобий ва заиф жихатларини таккослаб, соликка тортишнинг беш тамойилини ишлаб чикди ва соликка тортиш хакидаги Кодекс лойихасига киритди. Улар куйидагилардир:
1. Тенглик ва самарадорлик — иктисодий фаолият объектларининг тенг микдорда соликка тортилишини ва улар учун солик юкининг тенг таксимланишини курсатади. Бозор иктисодиёти шароитида барча хукукий ва жисмоний шахслар тенг хукукли булгани учун уларга солик солиниши ва соликлар юки хам тенг булиши лозим. Бир шахсни соликка тортишдан озод килиниши бюджет даромадларининг такчиллиги шароитида солик юкини бозор мунособатларининг бошка иштирокчилари зиммасига юклайди. Бу холат ижобий натижага олиб бормайди.
2. Соликка тортишнинг аниклиги ва макбуллиги — соликдан карзларга нисбатан талаблар хукукий давлатчилик мунособатлари нуктаи назаридан аник, белгилаб куйилиши керак. Бунда солик туловчилар (шу жумладан, фукоролар) туланиши зарур булган соликлар суммасини аник билишлари, улар зиммасига соликлар юкининг солиниши учун асос буладиган сиёсий карорлар (тадбирлар) хусусида хабардор килинган булиши зарур. Давлатни амалга ошираётган тадбириларини солик; туловчилар яхши тушунса, солик тез туланади ва тулик туланади.
3. Соликка тортишнинг арзонлиги — солик конунлари иложи борича содда ифодаланган булиши, соликларни ундириш коидалари нисбатан арзонлиги билан фаркланиб туриши керак. Бундай тамойил уз навбатида соликка тортишнинг шартлари кулайлиги, оддийлигидан келиб чикади. Ушбу тамойилга кура, соликларнинг ундирилиши осон булиши лозим. Конунчилик материалларини тайёрлаш, соликларни хисоблаш, бокимандаларни ундиришнинг ташкил этилиши учун мехнат ва моддий харажатлар жуда кам сарфланган булиши зарур.
4. Соликда тортишнинг хазина(фискал) самарадорлиги ва кайишкоклиги — самарадорлиги билан ажралиб туриш ва иктисодий вазиятларнинг узгаришига конуний чораларсиз тугри жавоб берипти лозим. Бу уринда Йохим Ланг соликда тортишнинг хазина самарадорлигини — иктисодий юксалишига соликлар юкининг огирлиги номунофик булиши билан боглик эканлигини огохлантириб утади. У солик юкининг огир булиши иктисодий усиш учун зарардир деб тасдиклайди. Факат Германия ва Италия сингари иктисодий жихатидан кудратли давлатлар иктисодий юксалишига тускинлик киладиган соликлар тизимига амал килишлари мумкин. Бозор муносабатларига утаётган мамлакатларда олдинига хусусий иктисодий кучлари ва мулкчиликнинг ривожланиши учун имконият яратиб берилиши керак булади. Бунинг учун уз навбатида давлат соликка тортиш масалаларида, айникса тугри соликлар сохасида тийикликларни намоён этиши зарур. Катор мамлакатларда фукороларга даромад солиги буйича имитиёзли солик солинмайдиган ялпи даромад кисми белгиланади. Бунда энг кам микдорни белгилашда фукороларнинг ишчи кучини кайта тиклаш, иш жойига бориш ва кайтишининг транспорт харажатлари учун кетадиган мажбурий чикимларни албатта хисобга олиш керак булади. Одатда бундай энг кам микдор энг кам истеъмол саватига якин булади. Борди-ю, бундай талаб хисобга олинмаса, одамлар уз даромадларини хар томонлама яширишга уринадилар, бу эса хазина самарадорлигига эришиш имкониятини бермайди. Бюджетга янада куп маблаг ундиришга интилиб солик туловчиларга кунгилли равишда олиниши мумкин булган маблаглардан ажралиб колиш ярамайди. Бозор мунособатларига утиш шароитида соликка ториш улуши (квотаси) нинг оширилиши кутилганидек самара бермайди, солик туловчилари бундай шароитда соликларни тулашдан буйин товлашнинг хилма-хил йулларини уйлаб топишади.
5. Соликка тортишнинг ижтимоий адолатлиги-ижтимоий давлатларда зарур булган кайта таксимлашнинг амалга оширилишини ва ижтимоий роялари, жумладан, атроф мухитни мухофаза этиш, соликни саклаш ва оила манфаатларини химоя килиш борасида ёрдам бериши лозим.
Юкорида айтилган соликка тортиш тамойиллари соликларнинг иктисодий категорияси сифатида олинган конунларидир. Баъзи иктисодчилар уларнинг ахамиятини пасайтириб тамойилларини тартиблар, талаблар деб тушунтирадилар. Тартиб, талаб бошка, иктисодий конун бошка, улар узгариб кетиши мумкии, аммо иктисодий конунлар сакланиб колади.
Узбекистон Республикаси солик Кодексида эса соликка тортиш томойиллари урнига солик конунчилиги тамойиллари деб аталиб, унинг беш тамойили (4-модда) белгилаб берилган.
1. Хар бир шахс Кодексда белгиланган солик ва туловларни тулашга мажбурдир, яъни солик тулаш конун билан мажбур куйиб куйилади. Аслида мажбурийлик соликларнинг иктисодий мохиятидан келиб чикади.
2. Хукукий шахсларни соликка тортиш мулкчилик шаклидан катъи назар, жисмоний шахслар эса жинси, ирки, миллати, тили, дини, ижтимоий келиб чикиши, эътикоди, шахсий ва ижтимоий ахволидан катъий назардан конун олдида тенгдирлар.
3. Белигиланган соликлар ва йиримлар Узбекистан худудида товарлар (ишлар, хизматлар) ёки пул маблагларини эркин харакатини бевосита ёки билвосита чекламайди ёки солик туловчиларнинг иктисодий фаолиятини чеклашга ёки тускинлик килишга йул куймайди.
4. Манабаларидан катъий назар, хамма даромадлар мажбурий равишда соликка тортилади.
5. Белгиланган солик имтиёзлари ижтимоий адолат тамойилига мос келиши шарт.
Соликка тортиш тамойиллари ва солик конунчилиги тамойиллари муайян ухшашликка эга ва уларни тулик хаётга тадбик этиш иктисодиётни ривожлантиришнинг мухим вазифаларидан биридир.



Download 0,53 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   22




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©www.hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish