Hol, uning turlari

O‘rin holi ish-harakatning bajarilish o‘rnini bildiradi. O‘rin hollari o‘rin ravishlari (Allaqaerdan musiqa ovozlari eshitilib turardi. Oldinroq yuraylik, keyinda qolmaylik), o‘rin kelishiklari (o‘rin-payt, chiqish, jo‘nalish) affikslarini olgan otlar bilan (Universitetda o‘qiyman. Maktabdan kecha keldim. Yaqinda Marg‘ilonga jo‘naymiz), ko‘makchilar bilan birga qo‘llangan otlar bilan (Anhor bo‘ylab yurdik. Beshyog‘och bekatiga dovur piyoda ketamiz.), -gacha affiksi bilan birga qo‘llangan otlar bilan (Mustaqillik maydonigacha so‘zlashib bordik.) ifodalanadi.
O‘rin hollari qayerda?, qayerga?, qayerdan?, qayergacha? kabi so‘roqlarning biriga javob bo‘ladi.


Mashq. Berilgan misollar orasidan o‘rin hollarini ajratib ko‘rsating. Ularga tegishli so‘roqlarni qo‘yib ko‘chiring.
1. Ayollarni hovli etagidagi xonaga, erkaklarni kiraverishdagi mehmonxonaga olib kirishdi (S.Ahmad). 2. Uni Farg‘ona, Andijon, Sirdaryo viloyatlariga ko‘p chaqirishardi (S.Ahmad). 3. Go‘zallik nafosat olamining mag‘zidir. 4. Bobom bozordan opam uchun turli narsalar sotib oldilar (Oybek). 5. Bolaligimda bu nom qulog‘imga kirgan. O‘sha vaqtda parkning mana shu o‘ng qanotlaridagi tepalik - hozirgi teatr binosi tushgan joy – go‘riston edi (A. Qahhor). 6. Zuhra azaning to‘qqizinchi kuni kirib keldi (A.Qahhor). 7. Hovlida, derazaning tagida turgan ikkita xotin tik holda gaplashib turib, gapni mingboshi dodho va Zebi to‘g‘risiga ko‘chirdilar (Cho‘lpon). 8. Aytishlaricha, kapalak vafoni bilmagani uchun guldan-gulga qo‘naverar ekan (A. Qahhor).


Mashq. Matndagi o‘rin va payt hollarini aniqlang. Ularning farqini tushuntiring.
To‘tiqiz ertalab qo‘lga olgan do‘ppisining gulini tikib bo‘lib, bog‘chasidagi shaftoli tagiga bordi, keyin nashvatilarni tomosha qildi. U erdan o‘tib, behilarni ko‘rdi... To‘tiqiz so‘nggi vaqtlarda tinchini tamom yo‘qotib qo‘ydi. Uyga kirsa - uyda, hovliga chiqsa - hovlida betoqat bo‘ladi. Nazarida kunlar oldinga emas, orqaga ketayotgandek, bosgan izi manzilga yaqinlashtirmay uzoqlashtirayotgandek tuyiladi. U ilgarilari hech qachon bu qadar betoqatlik sezmasdi. Hammasining og‘zida, harakatida to‘y. Nahotki to‘y qiz bola uchun shu qadar larzali bo‘lsa! (M.Ismoiliy).


Mashq. O‘zingiz badiiy asarlardan o‘rin hollari ishtirok etgan gaplarga oltita misol to‘plang va qanday so‘z turkumlari bilan ifodalanganini izohlang.
O‘rin hollari ham holning boshqa turlari kabi birikmali qo‘llanishi mumkin: Ahillik bor joyda hamma ish soz ketadi. Talabalar yashaydigan xonalarda doim ozodalik va saranjomlik saqlanishi kerak.


Mashq. Matndagi birikmali hollarni aniqlang. Qaysi turdagi hol ekanligini aytib bering.
Sherzod salom berib, ostonadagi eski stulga o‘tirdi... Zulayho pildiragancha hovli to‘riga yugurdi. Yong‘oq shoxiga ilib qo‘yilgan ikki quloch arqondan yasalgan arg‘imchoqqa osildi. Uydan naridagi supa ustida xontaxta turar, xontaxtada qolgan shisha idishdagi murabboni ari talar edi... Sherzod pastak darvozadan kirishi bilan dimog‘iga rayhon isi urildi. Chap tomondagi gulzorda rayhonlar barq urib yotar, hovli yuzi iflos, hamma yoqda shox-shabbalar sochilib yotardi (O‘.Hoshimov).