Hol, uning turlari

Sabab holi ish - harakatning yuzaga kelish yoki kelmasligini bildiradigan holning bir turidir. Saba hollari nima uchun?, nima sabadan? kabi so‘roqlardan biriga javob bo‘lib, chiqish kelishigidagi so‘zlar bilan (betobligidan mashQulotga kelolmadi, qo‘rqqanidan qichqirib yubordi), -gani uchun (sababli, tufayli) shaklini olgan so‘zlar bilan (yosh bo‘lgani uchun ayrim xatolarga yo‘l quydi, mavzuni yaxshi tushunganimiz tufayli yuqori baho oldik), -(i)b, -may affikslarini olgan ravishdoshlar bilan (Onam xavotirlanib uxlay olmadilar. Xatni o‘qiy olmay qiynaldim) ifodalanadi.


Mashq. Berilgan misollar orasidan sabab holi ishtirok etgan gaplarni ajratib ko‘chiring. Qavs ichiga so‘roqlarini quyib chiqing.
1. Derazamning ro‘parasidagi yuksak toglar tepasida tumanning nafis pardalari tortilibdi (S.Ahmad). 2. Oyog‘iga kattakon etik, egniga qalin shinel’ kiyib olgan semiz bir harbiy doktor zina pog‘onasiga o‘tirib olib, bir nimalar yozar, qorong‘ida yuzi uncha yaxshi ko‘rinmagan bir necha kishi bilan ora-sira gaplashib qo‘yar edi (Shuhrat). 3. Normuhammadning ra’yini deb hamma ixtiyor o‘z qo‘limizda bo‘lgani holda, Ummatboyni mingboshi belgilab yuborduk (A.Qodiriy). 4. Qo‘llari, oyoqlari, yuzi - hamma yog‘i loydakn qorayib ketgan edi. 5. Vodiyning odamlariga hech tushunib bo‘lmas ekan.


Maqsad holi ish - harakatning qanday maqsad bilan yuzaga kelishini bildiradi va qanday maqsadda?, nima uchun? (nima maqsadda?) kabi so‘roqlardan biriga javob bo‘ladi. Maqsad hollari fe’lning harakat nomi shakli va uchun, maqsadida (niyatda) so‘zlari ishtiroki bilan (Do‘rmonga dam olish uchun ketdik), jo‘nalish kelishigi affiksini olgan fe’lning harakat nomi shakli bilan (Toshkentga o‘qishga, bilim olmoqqa kelganmiz), ravishdoshning –gali (-gani) affiksini olgan shakli bilan (Sizni ko‘rgani, axvolingizni bilgani keldim).


Mashq. Keltirilgan misollar orasidan maqsad holi ishtirok etgan gaplarni ko‘chiring va so‘roqlarini belgilang.
1. Tog‘! Uning osmon barobar ko‘tarilib turishini ko‘rishning o‘ziyoq kishini zamindan bir darajada ko‘targandek bo‘ladi. 2. Bayramxonning o‘ttiz besh yoshlardagi turkman xotini, yana bir qancha kanizlar, xizmatkor ayollar shosha-pisha daryo tomonga yo‘l oldilar (P.Qodirov). 3. O‘ozir o‘zida bo‘lgan noxushlikni yo‘qotish uchun Rayimjol aka bilan suhbatlashmoqchi bo‘ldi (O‘.No‘mon). 4. Shodligidan qul Tarlon, To‘xtamadi yig‘idan (O‘.Olimjon). 5. Odiljon uyalganidan hech nima deya olmay, jim turdi. 6. Ko‘zlarini bir-biridan uzmay sekin-sekin dardlasha boshladilar. 7. Uzoq yo‘ldan charchab kelib uxlab qoldim (Oybek).


Mashq. Matnda qo‘llangan hollarni aniqlang. Ularning turini va qanday so‘z turkumi bilan ifodalanganini ayting.
Ehson sog‘liqni saqlash bo‘limining apparatida qoldi. Nosirov unga o‘zini xayrixoh tutar, apparatda shunday ishchan doktor ishlashiga juda xursand ekanini hammaga aytar edi. Ehson tayinlangan vazifada bir muncha vaqt ishlagandan so‘ng Nosirovni uchratdi... Nosirov o‘sha kunning o‘zidayoq Exsonni chaqirib boshqa ishga taklif qildi. Biroq Ehson o‘z vazifasida qoldi. Nosirov toqatsizlana boshladi. U o‘zini Ehsonga xayrixoh ko‘rsatishga tirishsa ham, bu xayrixohlik ostida boshqa narsa borligini boshqalar bilishardi (A.Qahhor).