X. H. Ibragimov

1-topshiriq :
B/B/B JADVALI - Bilaman/ Bilishni xohlayman/ Bilib oldim 
kategoriyasi asosida to`ldiring. 
O„ZBEK TILINING LEKSIK QATLAMLARINI 
 
Bilaman
 
Bilishni 
xohlayman
 
hhhhhohxohlaym
an
 
Bilib oldim
 
+
 
?
 
-

---

17 
 
Nazorat savollari 
1.
O`zbek tilining leksik qatlamlari deganda nimani tushunasiz? 
2.
O`zbek tilining leksikasi nechi xil usul bilan boyiydi? 
3.
O`zbek tili leksikasining boyish usulidan ichki manba deganda nimani 
tushunasiz? 
4.
O`zbek tilining boyish usulidan tashqi manba deganda nimani tushunasiz? 
5.
O`zbek tiliga asosan qaysi tillardan so`zlar kirib kelgan? 
4-MAVZU. Til va terminologiya 
Reja: 
1.Til va terminologiya munosabati 
2.Terminlarning turlari (ilmiy termin va kasbiy termin) 
3. Sohaviy termin tushunchasi haqida 
Tayanch tushunchasi: 
til, termin, atama, terminologiya, atamashunoslik, termin 
turlari, ilmiy termin, kasbiy termin, sohaviy termin. 
Termin grekcha terminus so ‗zidan olingan bo ‗lib, chek, chegara degan 
ma‘noni bildiriadi. U fan-texnika, qishloq xo‗jaligi, san‘at va madaniyat sohasiga 
xos so‗z hisoblanadi. Terminologiya - terminlar haqidagi ta‘limot va terminlar 
majmui degan ma‘nolarni anglatadi. Termin so ‗zi o ‗rnida ba‘zan atama, istiloh 
so‗zlarini ishlatish hollari uchrab turadi. Ammo bu to ‗g ‗ri emas. Atama termin 
so‘ziga nisbatan tor tashunchani ifodalaydi. Istiloh so‘zi esa arabchadir. Uni xalq 
tushunmaydi va meyorga aylangan emas. Terminologiya masalalari hamisha 
tilshunoslikning dolzarb masalalaridan biri bo‗lib kelgan. Chunki terminlarning 
sohalar lug‗aviy qatlamlaridagi o‗rni va vazifasini belgilash, tushunchaning 
mazmun-mohiyatini 
to‗g‗ri anglash imkonini beradi. Terminologiyaga 
bag‗ishlangan ishlarning barchasida u yoki bu sohaning muayyan tushunchalarini 
anglatadigan, definitsiyaga ega bo‗lgan va, asosan, nominativ funktsiyani 
bajaradigan birliklar termin hisoblanadi deb qaraladi. A.Reformatskiy terminga 
ta‘rif berar ekan, ―... terminlar – bu maxsus so‗zlardir‖ degan xulosaga keladi. 
A.V.Kalinin muayyan fanlar va kasbkorlikda ishlatiladigan so‗zlarni ―maxsus 
leksika‖ deb ataydi va uni ikki guruhga ajratadi.
1. Maxsus leksikaga, birinchi navbatda, terminlar kiradi.
2. Maxsus leksika tarkibiga terminlardan tashqari professionalizmlar ham 
kiradi.
U o‗z fikrini davom ettirib, ―Termin bilan professionalizmlar o‗rtasidagi farq 
shuki, termin bu muayyan fan, sanoat sohasi, qishloq xo‗jaligi, texnikadagi 
tamomila rasmiy bo‗lgan, qabul qilingan va qonunlashtirilgan biror tushunchaning 
ifodasidir, nomidir, professionalizm esa biror kasb, mutaxassislik, ko‗pincha jonli 

---

18 
tilda tarqalgan, aslini olganda, tushunchaning qat`iy, ilmiy tavsifiga ega bo‗lmagan 
yarim rasmiy so‗zdir‖,-deydi
. 
R.Doniyorov bu fikrga e`tirozan, ―Bunday qat`iy 
da‘vo, aslini olganda, tilni sinfiy deb hisoblagan ayrim ―olim‖larning qarashlari 
davomidir demak, xatoga yo‗l qo‗ymasmiz‖ deya munosabat bildiradi. 
H.Jamolxonov terminga munosabatda bo‗lar ekan quyidagicha yozadi: ―Terminlar 
fan-texnika, adabiyot, san`at va boshqa sohlarga oid ixtisoslashgan, qo‗llanishi 
muayyan soha bilan chegaralangan tushunchalarni ifodalaydigan nominativ 
birliklardir: gulkosa, shona (botanikada); to‗rtburchak, kvadrat (geometriyada); 
ega, kesim (tilshunoslikda); qofiya, turoq, vazn (adabiyotshunoslikda) kabi ‖. 
Terminalogiyaning rivojlanishi, boyish yoʻllari har xil: boshqa tillardan soʻz olish, 
yangi soʻz yasash, ayrim fammatik kategoriyalarning leksikalashuvi, soʻz 
birikmasining semantik bir butun holga kelib qolishi va boshqa bugungi kunda 
oʻzbek terminalogiyasining boyishi, asosan, boshqa tillardan soʻz olish va ichki 
soʻz yasash hisobiga roʻy bermoqda. U yoki bu soha terminologik tizimining 
barkarorligini belgilovchi asosiy omili uning tartibga solinganligi va 
muntazamligidir. 
Terminalogiyaning 
oʻziga 
xos 
xususiyatlari 
mavjud. 
Masalan, umumadabiy tilda sinonimiya, omonimiya va kup maʼnolilik tilning 
boyligi boʻlsa, Terminalogiyada bular salbiy hodisa hisoblanadi. Masalan, birgina 
tushunchani ifodalash uchun oʻzbek tilida yarimoʻtkazgich — chalaoʻtkazgich — 
nimoʻtkazgich terminlari qoʻllanmoqda. Bu, oʻz navbatida, oʻqishoʻqitish va 
axborot almashish jarayonini qiyinlashtiradi. Shu sababli ham terminalogiyasi 
maʼlum darajada barqarorlashgan barcha tillarda terminlar doimiy tartibga solib 
turiladi. Tartibga solish maʼlum terminologik meʼyorlar asosida amalga oshiriladi. 
Terminalogiyaning rivojida fan sohalariga oid maxsus lugʻatlarni nashr qilib turish 
ham muhim ahamiyatga ega. Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov aytganidek, 
―Xalqning milliy madaniyati va o‗ziga xosligini ifoda etuvchi vosita bo‗lmish 
o‗zbek tili‖1 da mavjud bo‗lgan so‗z va iboralarni, atamalar va leksik boyliklarni 
o‗rganish hamda insoniy meros sifatida ilmiy tahlilini olib borish bugungi kunda 
eng dolzarb masalalardan biridir. A.A.Potebnya ―keyingi ma‘no‖ deb atagan va ―u 
tilshunoslikning o‗rganish ob`ektiga kirmaydi, uni boshqa fanlar o‗rganadi‖2 deb 
ko‗rsatilgan terminologik leksika uzoq davrlargachaaholida nominativ birlik, 
atama sifatida tilshunoslikda tadqiq qilinmadi. Tilshunoslik fani rivojlanib, o‗z 
tadqiqot doirasini kengaytirgan sayin terminlarni o‗rganish uning eng muhim va 
tarkibiy qismlaridan biriga aylandi. Hozirgi davrda terminlarni o‗rganish 
tilshunoslikning alohida sohasini – terminologiyani shakllantirdi. Ammo shuni 
ham aytish o‗rinliki, bu jarayonda ruscha va rus tili orqali kirib kelgan terminlarni 
o‗rinsiz, sun`iy ravishda yangi yasalmalar yoki arab va fors-tojikcha so‗zlar bilan 
almashtirish hollari ham kuzatiladi. Masalan, bankrot – sinish, buxgalter – 
hisobchi, gazeta – ro‗znoma, deputat – noib (xalq noibi), jurnal – majalla (jarida, 
oybitik, oynoma), institut – oliygoh, (ta‘limgoh), klub - tomashagoh (tadbirgoh), 
kompensatsiya – tovon, medal – nishon, fakultet – kulliyot, kurs – bosqich, 
fonetika – tovushshunoslik, sinonim – ma‘nodosh, omonim – shakldosh, antonim – 
zid ma‘noli va hokazo. Til deb murakkab muloqot tizimiga yoki shu tizimni 
oʻrganish 
va 
ishlatish 
qobiliyatiga 
aytiladi. 
Tilni 
oʻrganuvchi 

---

19 
sohaga tilshunoslik deyiladi. 
Jahon tillari 
miqdorini 
aniqlash 
uchun 
til 
va sheva orasida farq oʻrnatish zarur. Shunga qaramay, tillar soni 6—7 ming 
orasida, deb hisoblanadi. Tabiiy til soʻzlashuv yoki imo-ishora orqali tarqaladi, 
biroqharqandaytileshitish,koʻrish,sezish stimullari yordamida yozuv, braille yoki h
ushtak kabi ikkilamchi vositaga kodlanishi mumkin. Bu odam tili modallikdan 
mustaqil boʻlgani uchun ilojli. Keng maʼnoda til atamasi ostida biror muloqot 
tizimining tayinli qoidalari majmuasi tushuniladi. Barcha tillar semiozisga, 
yaʼni belgilarni tegishli maʼnolarga bogʻlash jarayoniga tayanadi. Ogʻzaki va imo-
ishoratillari 
ramzlar 
ketma-ketligini 
soʻz 
yoki morfema qilib shakllantiruvchi fonologik tizim hamda soʻz va morfemalar 
ketma-ketligidan ibora va gaplarni hosil qiluvchi sintaktik tizimni o‘z ichiga oladi. 
Til — jamiyat boyligi, u jamiyat a‘zolarining o‘zaro aloqasini amalga oshiradi, 
insonning moddiy va ma‘naviy turmushida ro‘y beradigan barcha voqeahodisalar 
haqidagi bilimlarni jamlaydi va ulardan xabardor qiladi; til ayni ma‘noda asrlar 
mobaynida shakllanadi va mavjud bo‘ladi. Tafakkur tilga qaraganda birmuncha 
tezroq rivojlanadi va yangilanadi, leki tilsiz tafakkurni tasavvur etib bo‘lmaydi: 
tilda ifodalanmagan fikr noaniq, tushunarsiz bir narsa bo‘lib, insonga borliq voqea-
hodisalarini anglab yetishida, fanni rivojlantirish va takomillashtirishida yordam 
bera olmaydi. Tafakkur tilsiz mavjud bo‘lmas ekan, til ham tafakkursiz yashay 
olmaydi. Biz o‘ylab turib gapiramiz va yozamiz, o‘z fikrlarimizni tilda aniqroq va 
tushunarliroq bayon etishga harakat qilamiz. Demak, fikrlar til negizida paydo 
bo‘ladi va unda mustahkamlanadi; til bilan tafakkur bir butunlikni tashkil etadi. 
Ushbu rivojlanish miya hajmi o‘sishiga mos kelgan bo‘lishi mumkin; aksariyat 
tilshunoslar 
til 
tuzilishini 
tegishli 
muloqot 
va 
ijtimoiy 
vazifalarga 
xizmat qilish uchun evolutsiyalangan, deb qarashadi. Til odam miyasining turli, 
xususan Broca va Wernicke sohalarida ishlanadi. Odamlar tilni yosh bolalik 
paytidagi ijtimoiy oʻzaro munosabat orqali o‘zlashtiradilar va o‘rtacha uch yoshga 
kelib ravon gapira oladilar. Til ishlatish odam madaniyatiga chuqur singgan. 
Binobarin, 
til 
faqatgina 
muloqot 
vositasi 
bo‘lib 
qolmay, 
balki individuallik, ijtimoiy stratifikatsiya, parvarish va ermak kabi ijtimoiy va 
madaniy rollarga ham ega. Tillar vaqt o‘tishi bilan o‘zgaradi, ularning 
evolutsiyasini qadimgi tillar keyingi bosqichlar sodir bo‘lishi uchun qanday 
belgilarga ega bo‘lganini aniqlovchi va ularni zamonaviy tillarga 
taqqoslovchi tarixiy tilshunoslik o‘rganadi. Til konkret nutq hodisalari (ayrim 
gaplar, hikoyalar, bir necha kishining suhbati va shu kabi), jumladan, og‘zaki yoki 
mexanik usudda takrorlanadigan va yozuv orqali qayd etiladigan nutq hodisalarida 
mavjud bo‘ladi. Ko‘plab nutq hodisalarining struktur xususiyatlarini taxlil qilish, 
qiyoslash va umumlashtirish muayyan tilda mavjud bo‘lgan elementlar va ular 
o‘rtasidagi munosabatlar majmuini yaxlit murakkab belgi tizimi sifatida anglash va 
tavsiflash imkonini beradi. Hozirgi davrda turli millat, elat va qabilalarga tegishli 
2500 dan 5000 tagacha (ba‘zi manbalarda 3000—7000 oralig‘ida) jonli til borligi 
ma‘lum. Ularning har birida barcha tillar uchun umumiy bo‘lgan ba‘zi universal 
struktur xususiyatlar ko‘zga tashlanadi. Til mehnat va ijtimoiy ong bilan birgalikda 
bir-biriga o‘zaro bog‘liq bo‘lgan, insonni hayvondan farqlovchi 3 ta eng muhim 

---

20 
xossalardan birini tashkil etadi. Ushbu hossalar ichida mehnat muhim ahamiyatga 
ega bo‘lib, u jamiyat mavjudligining moddiy asosi hisoblanadi.