Xitoy xalq respublikasidagi kam sonli millatlarnig hol-ahvoli, turmush tarzi, madaniyati, dini va bayramlari

Millatlarning aholi soni

Millat nomi (民族)	Aholisi (人口)	Millat nomi(民族)	Aholisi (人口)
Xan m (汉族)	1159400000 kishi	Tu m(土族)	240000 kishi
Juang m (壮族)	16170000 kishi	Mulao m(仫佬族)	200000 kishi
Man m(满族)	10680000 kishi	Xi bo m(锡伯族)	180000 kishi
Dungan m (回族)	9810000 kishi	Qirg’iz m(吉尔克孜族)	160000 kishi
Miao m(苗族)	8940000 kishi	Davor m(达斡尔族)	130000 kishi
Uyg’ur m( 维吾尔族)	8390000 kishi	Jingpo m(景颇族)	130000 kishi
Tujia m (土家族)	8020000 kishi	Janubiy mao m(毛南族)	100000 kishi
Yi m (彝族)	7760000 kishi	Sala m(撒拉族)	100000 kishi
Mog’ul m(蒙古族)	5810000 kishi	Bulan m(布朗族)	90000 kishi
Tibet m (藏族)	5410000 kishi	Tajik m(塔吉克族)	40000 kishi
Buyi m (布依族)	2970000 kishi	Achan m(阿昌族)	30000 kishi
Tong m (侗族)	2960000 kishi	Pumi m(普米族)	30000 kishi
Yao m(瑶族)	2630000 kishi	Evenke m(鄂温克族)	30000 kishi
Koreys m(朝鲜族)	1920000 kishi	Nuy m(怒族)	20000 kishi
Bai m (白族)	1850000 kishi	Jing m(京族)	20000 kishi
Hani m (哈尼族)	1430000 kishi	Jidjou m(基若族)	20000 kishi
Qozoq m (哈萨克族)	1250000 kishi	Diang m(德昂族 )	10000 kishi
Li m(黎族)	1240000 kishi	Baoan m(保安族)	10000 kishi
Dai m (傣族)	1150000 kishi	Rus m(俄罗斯族)	10000 kishi
She m(畲族)	700000 kishi	Yugu m(裕固族)	10000 kishi
Lisu m(傈僳族)	630000 kishi	O’zbek m(乌兹别克族)	10000 kishi
Ge lao m(仡佬族)	570000 kishi	Menba m(门巴族)	8900 kishi
Dong sian m(东乡族)	510000 kishi	Elunchun m(鄂伦春族)	8200 kishi
Lahu m(拉祜族)	450000 kishi	Dulong m(独龙族)	7400 kishi
Shui m(水族)	400000 kishi	Tatar m(塔塔尔族)	4900 kishi
Va m(佤族)	390000 kishi	Heji m(赫哲族)	4600 kishi
Nasi m (纳西族)	300000 kishi	Gaoshan m(高山族)	4500 kishi
Chiang m ( 羌族)	300000 kishi	Luoba m(珞巴族)	3000 kishi

Xitoy aholisning mamlakat bo’ylab tarqalishi

Xitoyning kam sonli millatlari asosan, mamlakatning g’arbiy qismda istiqomat qiladi. Masalan, Guansi, Yunnan, Guyjou, Shinjiang, Ichki Mog’uliston, Sichuan, Tibet, Chinhay, Gansu va boshqalar.

G’arbiy qismda joylashgan 12 provensiya aholisi butun Xitoy Xalq Rspublikasi aholisning 28 % ini tashkil etsa, kam sonli millatlarning 72 % o’sha hududlarda joylashgan. Bundan tashqari sharqda joylashga Liaonin hamda markazdagi Hunan provensiyalarida ham kam sonli millatlar aholisi nisbatan ko’pdir. Provensiyalar, avtanom hududlar va markazga bo’ysunuvchi shaharlar o’rtasida Guansi Juangzu avtanom hududi eng ko’p kam sonli millatlar yashaydigan hudud hisoblanadi. U yerda o’n yetti milliondan oshiq kam sonli millatlar a’zolari bo’lib, bu hudud aholisning 38.34 % tashkil etadi. Tibet hududida aholisining 94.1 %ini kam sonli millatlardir.

各省，自治区，直辖市少数民族人口

Hudud nomi	Kam sonli millatlar aholi soni	Kam sonli millatlarni aholisi hududda foiz (%) da	Hudud nomi	Kam sonli millatlar aholi soni	Kam sonli millatlarni aholisi hududda foiz (%) da
Guansi (广西)	17210000 kishi	38.34%	Heilongjiang (黑龙江)	1850000 kishi	5.02%
Yunnan (云南)	14330000 kishi	33.41%	Hainan (海南)	1360000 kishi	17.29%
Guijou( 贵州)	13340000 kishi	37.85%	Guandong (广东)	1230000 kishi	1.42%
Shinjiong (新疆)	11430000 kishi	59.39%	Henan( 河南)	1130000 kishi	1.22%
Liaonin (辽宁)	6780000 kishi	16.02%	Shandong (山东)	620000 kishi	0.68%
Hunan (湖南)	6580000 kishi	10.21%	Pekin (北京)	590000 kishi	4.26%
Ichki Mog’uliston (内蒙古)	4930000 kishi	20.76%	Fujian (福建)	580000 kishi	1.67%
Sichuan(四川)	4150000 kishi	4.98%	Jejian (浙江)	400000 kishi	0.85%
Hebei (河北)	2910000 kishi	4.31%	Anvei( 安微)	380000 kishi	0.63%
Hubei (湖北)	2620000 kishi	4.34%	Tianjin( 天津)	260000 kishi	2.64%
Jilin (吉林)	2460000 kishi	9.03%	Jiangsu( 江苏)	250000 kishi	0.33%
Tibet (西藏)	2460000 kishi	94.07%	Jiasi (陕西)	180000 kishi	0.49%
Chinhai( 青海)	2360000 kishi	45.51%	Jiangsi (江西)	110000 kishi	0.27%
Gansu (甘肃)	2230000 kishi	8.69%	Shansi (山西)	100000 kishi	0.29%
Jongchin （重庆）	1980000 kishi	6.42%	Shanghai (上海)	100000 kishi	0.60%
Ninsia (宁夏)	1940000 kishi	34.53%

Xitoy millatlarining tili va harflari

Agar Xitoydagi har bir millatning o'z so'zlashuv tili mavjud bo'lsa, u holatda mamlakatda, demak 56 til faoliyat yuritadi. Aslida esa, ba’zi bir tillarning ikki va undan ortiq ko’rinishi bo’lgani uchun, hozirgi kunda Xitoyda 80 ortiq tildan foydalanishmoqda. Bunday holatda o’z-o’zidan ular qanday qilib o’zaro aloqaga kirashadi degan savol tug’ilishi tabiiy holatdir.

Bu muammoni yechish uchun, Xitoyda butun mamlakat bo’ylab foydalanadigan til –Xitoy tili adabiy tili (汉语普通话)joriy etildi. Xitoy tili mamlakatda aholisi ko’p bo’lgan Xan millatining tili sanaladi. Lekin bu til ham juda katta bo’lgan yettita dialektdan tashkil topgan. Dialektlar orasidagi farqlar murakkab bo’lib, hattoki ba’zi bir joylardagi o’zaro muloqotni tinglasangiz, ularning nima deganini tushuna olmaysiz. Shu boisdan XX asrning 50-yillarida Xitoy hukumati tomonidan zamoviy standartlardagi xitoy tili-Putonghuani joriy etdi. Bu adabiy til Shimoliy Xitoyning dialekti va Pekin ohangini asos qilib olgan. Xitoyga o’qish maqsadida kelgan talabalarga ham aynan shu Xitoy adabiy tili Putonghuada dars o’tiladi.

Mamlakatdagi 55 ta kam sonli millatlar ichidan Dungan va Man millatlari Xitoy tilidan foydalanib kelishmoqda. Qolgan 53 millat o’z so’zlashuv tiliga egadir. 21 ta millatda 27 turli harflardan foydalanishadi. Ba’zi bir millatning bir necha turli harf, alifbolari mavjud. Misol uchun: Day (傣族)millati 4 xil, Mog’ul (蒙古族)lar 2 xil alifboni ishlatishadi.

Shuning uchun har bir kam sonli millatlar Xan millati bilan suhbatlashayotganda o’z tili bilan bir vaqtda xitoy tilidan ham foydalanishadi. Har bir millat o’z tilidan foydalanishdan tashqari, o’zi yashab turgan muqim joyning muhim tilini ham ishlatishadi. Misol uchun, Shinjiongda yashovchi millatlar uyg’ur tilidan, Ichki Mog’ulistondagilar mog’ul tilidan, Yunnanda yashovchi millatlar esa dai tilidan bir vaqtda foydalanishadi.

XX asrning 50-yillarida Xitoy hukumati tomonidan “o’z xoxishini tanlash” loyihasi olib borilib, kam sonli millatlar harflarida tekshirish ishlari olib borildi. Unga ko’ra, Juang, Buyi, Miao, Yi, Li, Sina, Lisu, Hani, Va, Dong kabi 10 ta millatga o’z alifbolarini yaratishga yordam berildi. Lahu, Jingpo, Dai millatlarining alifbo loyihalari qabul qilinib ishlatila boshladi. Uyg’ur, Qozoq millatlarining alifbo loyihalarini reforma qilishga ko’maklashildi. Ba’zi bir millatlar esa o’ziga yaqin bo’lgan boshqa bir millatning alifbosini o’ziga harf qilib oldi. Misol uchun Menba va Luoba millatlari tibet alifbosidan foydalanishni boshlashdi.

Xitoy Xalq Respublikasining Konstitutsiyasiga asosan, har bir o’z tilidan foydalanishi va rivojlantirishi erkin qilib qo’yildi. Juda ko’p kam sonli millatlar o’zining ona tilini muloqatda qo’llay oladi va ularning maktablarida odatda ikki tilli (kam sonli millatning ona tilisi va xitoy tili) darslar o’tiladi. Avtanom hududlarda siyosiy anjumanlar, konferensiyalar, majlislar ham ikki tilda olib boriladi. (yuqorida keltirib o’tganizmizdek, millatning ona tilisi va xitoy tili)

Hozirgi kunda Xitoy televedeniyalarini ko’rmoqchi bo’lsangiz yoki axbarotlardan xabardor bo’lish istagi bo’lsa, ularning deyarli barchasi Xitoy adabiy tili Putonghuada olib boriladi. Lekin kam sonli millatlar tili televedeniyada eng tarqalgan. Xitoy Xalq Televedeniyasining Xalqlar bo’limida xitoy tilidan tashqari yana mog’ul, uyg’ur, qozoq, tibet va koreys tillaridan foydalanishadi. Ichki Mog’uliston, Shinjong, Tibet hudularida faqat o’zining tilini ishlatadigan kanallar ham faoliyat yuritadi. Butun mamlakat siyosiy anjumanlari, partiya majlislari o’tkazilgan vaqtda anjuman, majlisdagi voqea hodisalar bir vaqtning o’zida mog’ul, tibet, uyg’ur, qozoq, koreys, juang, yi tillariga tarjima qilib boriladi.