Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги алишер навоий номидаги

2. Навоий ижодида шеърий образлар мазмуни. Навоийнинг ўз даври ижтимоий ҳаёти масалаларига суфиёна нигоҳ билан қай тариқа муносабат билдирганлиги диққатга сазовор. Маълумки, шоир илмий ва бадиий ижодида, давлат арбоби сифатидаги ижтимоий фаолиятида ислом сарчашмалари бўлмиш Қуръони Карим ва ҳадиси шарифлардаги умумбашарий илғор ғояларга таянди, тасаввуф назарияси, унинг илмий-ғоявий асоси бўлмиш вужудуюн таълимотини чуқур ўрганди ва тарғиб этди. Унинг фалсафий-бадиий тафаккури тараққиёти ислом маънавиятини кенг идрок қилиш ва уни ўз ижодий ва ижтимоий фаолиятида тарғиб этиш ғоялари билан бевосита боғлиқдир.
Ғазалнинг аввалги уч байтида шоир калом олими сифатида намоён бўлади. У Қуръони карим оятларига асосланиб Ер қиёмат кунида титроққа тушиб, текис ёйилиб қолиши, тоғлар капалаклардек титилиб кетиши, осмон Ер устидан сидириб олиниб, ғижимланиши ҳодисаларига ишора қилади. Албатта, инсон жисми ҳам худди шундай бебақо:
Жисм уйи чунким, эрур фоний, тафовут йўқ ани
Гар фано сайлобидин вайрону гар обод бил.
Жисм уйини йўқлик сели вайрон қилса ҳам, обод қилса ҳам фарқ йўқ. Тўрт унсур – ҳаво, сув, тупроқ, оловдан яратилган вужуд ўзидаги нафс юкидан қутулмас экан, ҳатто тўрт илоҳий китоб – Таврот, Забур, Инжил, Қуръони Каримни ёд билса ҳам ҳеч қандай фойда кўрмайди:
Тўрт унсур қайдидин то чиқмагайсен, нафъ эмас,
Осмоний тўрт дафтарни тутайким ёд бил.
Ғазалнинг бундан кейинги байтларида Навоийни энди тасаввуф олими сифатида кўрамиз.
Лирик қаҳрамон навбатдаги байтда суфиёна мушоҳадага берилиб, тангри таолони таърифу васф билан идрок этмоқчи бўлади. Аммо, бунинг ҳам имкони йўқ. Оддий кўз билан Қуёшни кўриб бўлмаганидек, оддий тил яратгучи сифатларини муносиб тарзда васф этишдан ожиз:
Ейки дебсан, ҳақни не таърифу васф ила билай,
Васфдин мустағнию, таърифдин озод бил.
Дунё неъматларига майл этмайдиган покиза хилқатлар – фаришталарнинг руҳий озиғи тангри таоло зикридир. Ҳақ йўлига қадам қўйган эл поклар сафига қўшилмоқ учун худди шундай озиққа рағбат этмоғи даркор:
Тенгри зикриким, малойикка ғизои руҳ эрур,
Бу ғизони ҳақ йўлиға кирган элга зод бил.
Ҳар қандай тариқат тарбиясининг асосларидан бири зикрдир. Тариқатларни бир-биридан фарқловчи унсур ҳам зикр. Пир эътиқодига кўра дил покизалиги зикр биландир. Зикр – ботин сабоғи бўлиб, зоҳирий сабоқлардан кўра муҳимроқдир. Зикр меваси эса маърифатдир. «Маърифат лаззати дилда бўлади, - дейилади Хожа Муҳиддинхоннинг (қ.с.) «Мактубот»ларидан жой олган бир мактубда, - Маърифат лаззати ҳамма лаззатлардан яхшироқ ва хушроқдир. Маърифат самараси эса муҳаббатдир».⁴ «Қалбида хос муҳаббат асари кўринган менинг севимли дўстим сўз бошлаганда, масиҳанфос Исо ҳам онадан туғилган гўнг каби бўлади».
Гар ҳабибим қилса изҳори калом, эй пири дайр,
Исойи Марямни ул дам гунги модарзод бил.
Фард бўлмоқ – нафс юкидан, ўзлигидан ажралмоқ демак. Нафс кетгач, руҳ қолади. «Билсинларким, - дейдилар шайх Муҳиддинхон (қ.с.), - илм руҳнинг таъсиридан ҳосил бўлади. Аммо, Ҳақ субҳонаҳу ва таъоло оинадай пок қалбга назар қилади». «Мактубот»даги яна бир танбеҳда шундай дейилади: банда ва Ҳақ таоло ўртасида уч нур бор. Аввал – нури илмки, уни эгаллагач, йўлни кўради; иккинчи нури ҳикматки, уни қўлга киритгач яратганни топади; учинчи нури ҳақиқатки, унга етгач, Ҳазрати Ҳақнинг юзини кўради.⁵ Ҳақ таоло юзи зуҳур этган қалб эса чин ошиқ қалбидир:
Мантиқи ишқ ичра ошиқни тасаввур айла навъ,
Фард бўлганларни бу йўлда анга афрод бил.
Май кўҳанпири – тавҳид асроридан соликни огоҳ этгувчи пири тариқат, муршид. У соликни бу дунёда эл оёғи остида тупроқ каби ястаниб ётишидан авлиёуллоҳ даражасига етиб олгунига қадар тарбиялаб, сўнгра рухсатнома беради:
Ел оёғиға тушардин бошқа чиқмоқ расмини
Май кўҳанпиридин ушбу дайр аро иршод бил.

Ей сулук аҳли, қачон мақсуд топқумдир десанг,

Мосиваллоҳни фано кўрган куни мийъод бил.
Худодан бошқа барча борлиқ йўқ бўлиб кетган муддатда солик мақсадига етади, яъни ваҳдат ҳосил бўлади. У вужудан ҳақ вужудида сингиб кетади. Аммо, солик илм истовчи эмасми, тавҳид асрорини идрок этишга интилади:
Ейки дебсенким, билай тавҳид сиридин хабар,
Шаръдин неким тажовуз айлади илҳод бил.
Тавҳид масаласида шоирнинг дунёқараши қандай? Тасаввуф таълимотининг назарий масалаларидан бўлмиш «тавҳид» тушунчаси Навоий шеъриятида анча чуқур ифодасини топган. Унинг комил эътиқодига кўра, Яратувчи табиатга, борлиққа ёйилиб, сингиб кетгандир (Ойбек, В. Зоҳидов, И. Султон, М. Орипов, А. Қаюмов, И. Ҳаққул, Р. Воҳидов асарларини эсланг). Бу – ваҳдати вужуд, пантеизм. Аммо, Навоий ваҳдати мавжуд, ваҳдати шуҳуд таълимотларига ҳам баъзан ғазалларида муносабат билдириб ўтади. Хусусан, қуйидаги байтда барча махлуқот Яратгучи вужудининг инъикоси, заррасидир, деган фикр бор. Бу – ваҳдати вужуд демакдир.
Зиҳе камол ила кавкайн нақшиға наққош,
Мукавванот вужудин вужудинг айлаб фош.
Қуйидаги байтда эса, Ибн Арабий асослаб берганидек, бутун коинот, табиат Аллоҳ таолодан пайдо бўлган, аммо моҳият жиҳатидан Яратувчи билан бир эмас. Бу ваҳдати мавжуд таълимоти:
Вужудинг айлади мавжуд улусниким, бўлмас
Вужуд зарраға мавжуд бўлмағунча қуёш.
Навоий шеъриятида тавҳиднинг ваҳдати шуҳуд хусусиятига кўпроқ эътибор қаратади. Ваҳдати шуҳуд – руҳоний бир ҳол сифатида оламда мавжуд ҳар нарсада Аллоҳни мушоҳада этмоқдир. Яъни, Имом Раббоний (қ.с.) таълимотига кўра, Яратгувчининг зоти ва исми, сифатлари алоҳида борлиқлардир. Коинот Ҳақ таолонинг ўзи эмас, балки сифатларининг тажаллийси (кўриниши) ва зуҳури (акс этиши) дан иборатдир. Форобий ушбу инъикосни «Субстанция ва акциденция» дея таърифлайди: «Билгилки, (оламда) субстанция ва акциденция ҳамда субстанция акциденцияни яратувчи марҳаматли ижодкордан бошқа ҳеч нарса йўқдир».⁶ Яъни, Яратгувчи Ҳақ – мутлақ борлиқ, яратилмиш олам эса, нисбий борлиқдир. Ваҳдати шуҳуд фалсафаси қалбан қилинадиган мушоҳада, завқ ва ҳол воситасида эришиладиган маърифатдир. Париваш юзини қуёш сифатида мушоҳада қилиш кўнгул жунунига сабаб бўлади:
Қаю париғаки қилдинг юзин қуёш, бердинг
Кўнгул жунуни учун анбарин ҳилол ила қош.
Аммо, шоир биз ўрганаётган ғазалда таъкид этганидек, ҳар қандай тариқатнинг асоси шариатдир. Кимки шариат ҳукмларига тажовуз қилса, динсиз, худосиз бўлибди, демакдир.
Мирзо Абдулқодир Бедилнинг бу соҳадаги қарашларига кўра, инсонда уч қувват мужассам: жисмоний қувват, ақл-идрок қуввати ва руҳий қувват. Тавҳидга эришишда бу уч қувват бирдай ишга солинмоғи лозим. Шариат амалларини бекаму кўст бажариш, сулук талабларини чин ихлос билан қадамба қадам босиб ўтиш, ирфон давлатига мушарраф бўлиш учун зоҳидлик ва қаттиқ тан риёзати меъёрида бўлиши лозимлиги уқтирилади. Яъни, мушоҳада қудрати тан қуввати билан кучлироқ бўлиши мумкин:
Руҳи мутлақ ба арзи дониши фан,
Ноз дорад ҳамон ба қуввати тан.
Қуввати тан саломати аъзост,
Ки ҳаворо дар он тасарруфҳост,
Дар саломат агар футур афтад,
Қудраташ аз камол дур афтад. ⁷
(Мазмуни: тан қувватида руҳ мутлақ кўринади. Тан қуввати тан саломатлигидадир. Унда ҳаво бор).
Ғазал мақтаъсида шоир ўзининг камолот йўлида ҳамон йўлчи эканлигини таъкидлайди. Унга кўра, «эй дунё ва жаннатдан кечиб ягона беҳамто дўст васлини топа олмаган толиб, бу дардингга бир далил, исбот келтирмоқчи бўлсанг, Навоий ҳолига боқ, у тасдиқлаб беради».