1 – mavzu. Qurilish kimyosi faniga kirish. Noorganik birikmalar va ularni qurilishdagi axamiyati

Anorganik birikmalarning muxim sinflari va nomenklaturasi xakida malumotlarga ega bulish

Kimyoviy element oddiy va murakkab moddalarning tarkibiy qismi bo’lib, xar bir kimyoviy element yadro zaryadi bir xil atomlar majmuasidan iborat bo’ladi. Hozirgi vaqtda 107 kimyoviy element ma’lum bo’lib, ulardan 89 tasi tabiatda uchraydi, qolganlari ema yadro reaksiyalari natijasida sun’iy ravishda olingan.⁴
D.I.Mendeleyevning ta’rificha: "Kimyoviy element - oddiy va murakkab moddalar tarkibiga kiradigan va ma’lum atom massaga ega bo’lgan atomlar turidir".
Elementlar orasidagi o’zaro bog’liqlik davriy sistemada o’z aksini topgan. Elementning atom nomeri proton zaryadi birligida ifodalangan yadro zaryadiga, son jihatdan esa atom yadrosidagi pro­tonlar soniga teng. Element yadrosidagi neytronlar soni protonlar sonidan farq qilishi mumkin. Masalan, vodorod izotopi tritiy (³H) da bir proton, ikki neytron va bir elektron bor.⁵
Yadrosi aniq protonlar va neytronlar soniga ega atom nuklid deyiladi. Yadrodagi protonlar va neytronlarning umumiy soni massa soni deb yuritiladi.
Kimyoviy elementning nisbiy atom massasi uning tabiatda tarqalishi hisobga olingan tabiiy izotoplari massalarining o’rtacha miqdoriga teng. U odatda massaning atom birligi (m.a.b.) da ifo­dalanadi. Buning uchun 12 C atom nuklidi massasining 12/1 ulushi qabul qilingan. Massaning atom birligi taxminan 1,66057^.10^-27 kg ga teng.
Kimyoviy elementlarning tabiatda mustaqil mavjud bo’la oladi­gan shakli oddiy modda tushunchasiga mos keladi. Har bir kimyoviy element atomi o’z birikmalarida o’ziga xos oksidlanish darajalarini namoyon qiladi. Kimyoviy reaksiyalarda bu elementlar saqlanadi, bunda atomlarning tashqi qobiqlaridagi elektronlar qaytadan taqsimlangani holda atom yadrosi o’z holicha saqlanib qoladi.
Elementlar metall va metallmaslarga bo’linib, ulardan 22 tasi metalmas element (H,B,S,Si,N,P,As,O,S,se,Te, galogenlar va inert gazlar) bo’lib, qolganlari esa metallardir.
Elektron sathlarga qarab elementlar “s”, “p”, ”d”, “f”larga bo’linadi.⁶
Koinotda ham ko’pgina kimyoviy elementlar topilgan.
Dunyodagi ming-minglab moddalar - ma’lum bo’lgan 107 kimyoviy elementdangina tashkil topganligini ko’rib hayron qolasan, kishi. Bu moddalarning hammasi ham o’ta zarur bo’lmasligi mumkin. Er qa’ridan qazib olinuvchi foydali qazilmalar asosan besh element — kislorod, kremniy, alyuminiy, temir va kalsiydan tarkib topgan. Inson organizmining 90 foizi asosan uch element - kislorod, uglerod va vodoroddan tashkil topgan, bu bilan bir qatorda 20 taga yaqin element tabiatda juda oz miqdorda uchraydi yoki laboratoriyalarda olingan, shuning uchun bunday elementlarni topish qiyin va noyobdir.
Tabiatda sof holda oltin, kumush, platina yombilari uchraydi. Uglerod, oltingugurt, simob va boshqa ba’zi elementlar ham nisbatan toza holda ham bo’ladi. Qolgan elementlar tabiatda asosan aralashmalar va minerallar tarkibida mavjud bo’ladi.