10-mavzu: Yuqumli ichak kasalliklari. (ichak tayoqchasi). Ovqatdan zaharlanishni keltirib chiqaruvchi mikroorganizmlar: salmonellyoz, botulizm Reja

Etiologiyasi. Kasallik qo'zg'atuvchisi Clostridium botulinum. U spora hosil qiluvchi mikroblar turiga kiradi. Botulizm tayoqchalari kuchli zahar — botulotoksin hosil qiladi. Shu ekzotoksinning antigen tuzilishiga ko'ra, botulizm tayoqchalari 6 turga bo'linadi: D V, S, O, YE va G’. Mikrobning bo'yi 4-8 mikron, eni 0.6-0.8 mikron. Sirtida 3 tadan 20 tagacha xivchini bor. Ular vositasida harakat qiladi. Shu joyda mikrob tanasi biroz kengaygan bo’ladi va mikrobning umumiy ko'rinishi tennis raketkasini eslatadi.
Botulizm mikrobi haqiqiy anaerob. U faqat havo yo'q joyda rivojlanadi. Shu sababdan ham konserva qilingan, tuzlangan, dudlangan mahsulotlar va kolbasaga tushib qolgan sporalar havosiz sharoitda o'sib, bakteriyalarga aylanadi. Bakteriyalar esa bunday sharoitda ekzotoksin hosil qiladi. Ushbu mahsulotni iste'mol qilgan odam kasal bo'ladi.
Botulizm mikrobining toksini juda kuchli hisoblanadi. Toksin 1 grammning 100 mln dan bir qismi miqdorida dengiz cho'chqasini o'ldiradi. Ayniqsa, mikrobning A va V turlari toksini g'oyat kuchli. Toksin neyrotoksik — nerv hujayralarini jarohatlash xususiyatiga ega. Botulizm toksini turli ta'sirlarga chidamli 58°S gacha isitilganda 3 soatdan so'ng, 80°S - 30 daqiqadan so'ng parchalanadi. Kislotali muhitda turg'un, ishqoriy muhitda esa parchalanadi. Namakob toksinga ta'sir etmaydi.
Noqulay sharoitda botulizm mikroblari spora hosil qiladi. Sporalar tashqi muhitda juda turg'un, o'n yillab saqlanadi. Issiq va sovuq harorat sporalarga ta'sir ko'rsatmaydi. 100°C da qaynatilganida 6-8 soatdan keyingina nobud bo'ladi.
O'zbekistonda odamlarda uchraydigan botulizm ko'proq mikrobning A, V va YE turlari bilan bog'liq.
Epidemiologiyasn. Botulizm jahondagi deyarli barcha mamlakatlarda uchrab turadi. aholisi konservalangan maxsulotni ko’p iste'mol qiladigan mamlakatlarda kasallik hollari ko'proq qayd atiladi. O'zbekistonda axoli qishgi mahsulotlarni yoppasiga konservalashga o'tgan vaqt (60 yillar) dan boshlab, botulizm kasalligi ko’paya boshladi.
Botulizm sporalari tuproqda doimo mavjud. Sporalar tuproqdan suv, o'simlik, sabzavotga tushadi va tarqaladi. Ovqat mahsulotlari vositasida sporalar odam va hayvon organizmiga tushadi va najasi bilan tashqariga ajralib chiqadi. Bunda kasallik alomatlari bo'lmaydi, chunki organizmga mikrob zahari - ekzotoksin tushmagan bo'ladi. Shu asnoda tashqi muhit sporalar bilan yana ifloslanadi.
Sporalar bilan ifloslangan mahsulot anaerob (havosiz) sharoitda tayyorlanadigan yoki saqlanadigan mahsulotga tushib qolsagina, botulotoksin hosil bo'ladi. Bunday sharoit asosan konserva tayyorlaganda, baliqni tuzlab yoki dudlab saqlaganda mavjud bo'ladi. Odam botulotoksin tutgan mahsulotni istemol qilish natijasida kasallanadi. Katta yaralar spora tutgan tuproq bilan ifloslanganida yara botulizmi kelib chiqadi. U g'oyat og'ir o'tadi va ko'pincha o'lim bilan tugaydi.
Botulotoksin juda kuchli zahar bo'lgani uchun ilgari bakteriologik qurol sifatida ham tayyorlanar edi. Quritilgan toksinni sochilsa, botulotoksin odam organizmiga aerogen yo'l — nafas yo'llari orqali ham tushishi mumkin.
Patogenezi. Botulizm kasalligi kelib chiqishida 3 ta omil ahamiyatga ega: toksin, mikrob va organizmning toksin ta'siriga sezgarliga. Eng asosiy ta'sir ko'rsatuvchi omil toksin hisoblanadi. Toksin odam organizmiga og'iz va nafas yo'llari orqali tushadi. Toksin asosan meda ichakning boshlang'ich qismlarida so'riladi. Zahar dastlab ovqat hazm qilish yo'llarining nerv-tomir tizilmasiga ta'sir etadi va me'da-ichaklarda parez ro'y beradi (peristaltika yo'qoladi). So'ngra zahar qonga so'riladi va unda 68 soatgacha saqlanib, barcha organizmni jarohatlaydi. Ayniqsa, bosh miyaning asosiy qismi kuchli shikastlanadi. Kalla—miya nervlarining jarohatlanish alomatlari shu bilan bog'liq. Yurakda toksik miokardit rivojlanadi.
Botulizm odatda kichik avj olishlar holida uchraydi, ya'ni zararlangan bir xil mahsulotni iste'mol qilgan odamlar kasallanadi.
Klinikasi. Kasallikning yashirin davri 2-3 soatdan 2 haftagacha. Bu davrning uzun-qisqaligi iste'mol qilingan mahsulotdagi toksin miqdoriga va odam organizmining reaktiv holatiga bog'liq. Toksin qancha ko'p to'plangan bo'lsa, yashirin davr shuncha qisqa bo'ladi va kasallik g'oyat og'ir o'tadi. Bir xil mahsulot iste'mol qilib bir necha kishi kasallansa, ularning har birida yashirin davr muddati har xil va kasallik turli og'irlikda kechishi mumkin.
Botulizmda xastalik alomatlari toksinning me'da-ichak yo'llari va nerv sistemasiga ta'siri bilan bog'liq. Kasallik to'satdan boshlanadi. Yengilroq kechganida ovqat hazm qilish yo'llarining jarohatlanishi yaqqol ifodalansa, og'ir hollarda nerv sistemasining zaharlanish alomatlari birinchi o'rinda turadi. Dastlab qorinda og'riq yoki to'sh ostida og'irlik paydo bo’lishi mumkin. Ba'zan qorin kepchiydi va qayt qilish kuzatilada. Qusish 1-2 martadan so'ng to'xtab qoladi. Ayrim bemorlarda qusish umuman bo'lmasligi ham mumkin. Botulizmda ich surishi deyarli kuzatilmaydi (ba'zan 1-2 marta ich suyuq kelishi kuzatiladi). Najas odatda o'zgarmaydi. Ba'zan qabziyat kuzatiladi. Ayrim hollarda subfebril (38⁰ C) isitma bo'lishi mumkin. U qisqa muddatli bo'ladi. Og'iz qurishi va chanqash xarakterli hisoblanadi.
Kasallik alomatlari boshlangandan bir necha soat yoki biror kun o'tgach, nerv sistemasining jarohatlanish alomatlari kuzatiladi. Bemor ko'rishi xiralashganidan shikoyat qiladi. Turli narsalar yaqqol ko'rinmaydi, ko'ziga parda tushib qolgandek tuyuladi, o'qishga qiynaladi. Ba'zan g’ilaylik rivojlanishi oqibatida bitta narsa ikkita bo'lib ko'rinadi. Ko'z qorachig'lari har xil kattalikda bo'lishi mumkin. Qovoqlar ko'pincha osilgan (otoz) bo'ladi.
Bemor yutish qiyinlashganidan ham shikoyat qiladi. Tomog'iga narsa tiqilib turganidek tuyuladi. Ovqat yutayotganida qalqib ketadi. Tili og'ziga sig'mayotgandek bo'ladi. Ba'zan yumshoq tanglay parezi kuzatiladi. Bunda bemor ichgan suyuq ovqati burnidan chiqadi, pichirlab gapiradi. Ba'zan manqalanib gapiradi. Ayrim hollarda esa ovozi butunlay chiqmay qolishi mumkin.
Muskullar bo'shashishi miasteniya botulizning o'ziga xos belgilaridan hisoblanadi. Yaqqol ifodalangan horg'inlik, tez charchash kuzatiladi. Qo'l-oyoqlarni qimirlatish qiyinlashadi. Darmonsizlikdan bemor oyog'ida tik tura olmaydi. Boshini ko'tarib turish ham malol qilib qolishi mumkin.
Nafas olish qiyinlashadi. Bemor tez-tez va yuzaki nafas olada. Og'ir hollarda nafas olish falaji oqibatida o'lim sodir bo'ladi.
Toksin yurak-tomir sistemasiga ham kuchli ta'sir qo'rsatadi. Tomir urishi ko'pincha sekinlashadi. Yurak tonlari to'mtoqlashadi, chegarasi kengayadi. Yurakdan toksin ta'sirida miokardat ro'y beradi, EKG da aniq ma'lum bo'ladi.
Botulizmda tuzalish sekinlik bilan ro'y beradi. O'rta hisobda 20-30 kunda bemor -tuzaladi. Og'ir hollarda tuzalish 3-4 oygacha cho'ziladi. Yurakdagi o'zgarishlar va quvvat tiklanishi ham uzoq vaqt talab etadi.
Tashxis qo'yish uchun bemor bilagidan qon olib sichqonlar qorniga yuboriladi. Qonda toksin bo'lsa, uning ta'sirada sichqon o’ladi. Sichqon organizmlarida toksinni topib, uning turini ham aniqlanadi.
Kasallik alomatlari yaqqol ifodalangan hollarda laboratoriya tekshirishlari natijasini kutmasdan botulizm tashxisini aniq qo'yish mumkin.
Davolash. Bemor shifoxonada davolanishi lozim. Toksin miokardit qo'zg'otishini yodda tutib hamda miasteniya mavjudligini e'tiborga olib, bemorga yurishga ruhsat berilmaydi. Kasallik qachon boshlanganidan qat’iy nazar, botulizmga shubha bo'lganida me'dani yaxshilab yuviladi va huqna qilib ichak tozalanadi.
Botulizmni davolashda asosiy qo'llanadigan vosita -botulizmga qarshi zardob yuborish.Bu zardob 2 xil bo'ladi: polivalent (A, B, YE turlari) aralashmasi va monovalent (aloerida A yoki V, yoki YE turlari). Dastlabki kunlarda polivalent zardob qo'llaniladi. Laboratoriya tekshirishlari natijasida toksining turi aniqlanganidan so'ng ana shu turdagi monovalent zardob ishlatilgani ma'qul. Polivalent zardob tarkibida 10000 XB (xalqaro birlik) da A va YE turlari hamda 5000 XB V turidan aralashtirib olingan bo'ladi. Zardob muskul orasiga yoki vena tomiriga fiziologik eritma bilan tomchilab yuboriladi. U 36-37°S gacha ilitilgan bo'lishi kerak. Zardob Bezredka usulida (bo'lib-bo'lib) yuboriladi.
Kasallik og'ir kechgan hollarda birinchi kuni zardobning 2 davolash dozasi vena tomiriga yuboriladi. U tugashi bilan bir doza muskul orasiga, 12 soatdan so'ng yana bir doza muskul orasiga yuboriladi.
Ikknnchi kuni 12 soat oralatib 2 doza, zarurat bo'lganida 3-4 kunlari bir dozadan muskul orasiga yuboriladi.
O'rta og'irlikda kechgan botulizmda 2 doza zardobni bir dozadan 12 soat oralatib muskul orasiga yuboriladi, Yengil kechgan kasallikda bir doza zardob yuborish yetarli hisoblanadi.
Faol immunitet qo'zg'otish maqsadida zardob bilan bir vaqtda anatoksin ham qo'llanadi. Bu maqsadda A, V va YE turdagi anatoksinning har biridan 0,5 ml dan olib, teri ostiga yuboriladi.
Oradan 5-7 kun o'tgach, anatoksin shu dozada qayta yuboriladi.
Anatoksin uchun alohida shpris ishlatilishi va uni zardob yelimlanmagan joyga yuborish lozim.
Intoksikatsiyani kamaytirish maqsadida gemodez, poliglyukin, 5 % li glukoza, Ringer eritmalari vena tomirga tomchilab quyiladi.
V, S guruhi vitaminlari tutgan preparatlar tayinlanadi. Yurak faoliyatiga ko'maklanuvchi dorilar qo'llanadi (kordiamin, kofein).
Tuzalish davrida strixnik buyurish mumkin.
Bemor nafas olishi mushkul bo'lgan yoki mustaqil nafas to'xtab qolgan hollarda sun'iy nafas olish apparati ulanadi.
Og'ir holdagi bemor zond orqali ovqatlantiriladi.
Tuzalish davrida bemor keskin harakatlar qilmasligi kerak. EKG ni takroran olib, undagi natijalarga qarab asta-sekin o'tirishga, keyinroq yurishga ruhsat etiladi.
Profilaktikasi. Go'sht va sabzavot konservalari tayyorlashda sanitariya talablariga qat'iy rioya qilish lozim. Uy sharoitida qishda iste'mol qilish uchun tayyorlanadigan mahsulotlar yaxshilab yuvilishi shart. Bankalar yopilganida havo qolmasligi kerak. Sterilizatsiya puxta o'tkazilishi zarur. Tayyor mahsulotni salqin joyda saqlash lozim. Suyuqlik tiniq bo'lmagan bankalardagi mahsulotni to'kib yuborish kerak. Konservalar qopqog'i qavarib chiqishi (bombaj) uning buzilganidan darak beradi. Bunday konserva yo'q qilinadi.
Aholi orasida tushuntirish ishlari olib borish muhim ahamiyatga ega, zaharlangan mahsulotni iste'mol qilganlar orasida kasallanmay qolganlar bo'lsa, ularga prfilaktika maqsadida me'da va ichagini tozalab, bir doza polivalent vaksina yuboriladi.


Nazorat savollari

1.Enterobakteriyalarning umimiy hususiyatlari.

2.E coli ning fermentativ xossalari.
3. E coli ning laboratoriya diagnostikasi
4.Botulizm ning biologik hususiyatlari.
5. Botulizmda klinik belgilari.
6.Salmanellezning profilaktikasi.

1^Microbiology : an introduction / Gerard J. Tortora, Berdell R. Funke, Christine L. Case. — Twelfth edition, 2016