13-mavzu: asosiy ekinlarning elita urug‘larini yetishtirish usullari

Chatishtirish uchun eng yaxshi oilalar va ulardagi eng yaxshi o‘simliklar tanlab olinadi. Chatishtirish ishi daladagi yarim o‘simlikda loakal bir donadan gul paydo bo‘lgan takdirdagina boshlanadi va chatishtirish plani to‘lg‘uncha 20-25 kun davomida uzluksiz davom ettiriladi. Chatishtirish eralab g‘o‘za gullashi bilan boshlanib 1,5-2 soat davom etadi. Urug‘chilik gullar muxofazalanmaydi va bichilmaydi. Chatishtirish kuyidagi: a) otao‘simlik gulidan yetilgan chang yig‘ib olish; b) changni urug‘chili gur og‘izchasiga yuktirish jarayonlarida amalga oshiriladi. O‘simlik changi gulni bir oz silkitish bilan yig‘ib olinadi, bunda chang gul tagiga qo‘yilgan stakan yoki idishga osongina to‘kiladi. Ing‘ilgan chang (iloji boricha, ko‘proq guldan yig‘ilgan bo‘lsin) kichkina yumshok cho‘tka yoki paxta bilan ona o‘simlikning guli og‘izchasiga tushiriladi.
Go‘zaning xosil shoxlaridagi birinchi - ikkinchi o‘rinlardagi, taxminan yettinchi -- sakkizinchi xosil shoxlarigacha bo‘lgan gullar changlanadi. Changlash tugashi bilan har bir o‘simlikdagi eng keyingi changlangan gul hosil shoxiga rangli ip bog‘lab belgilab qo‘yiladi.
Ona o‘simliklarning urug‘lik paxtasi oilalar bo‘yicha, faqat brakka chiqarilmagan oilalarning chatishtirilgan gullaridan tugilgan xamma ko‘saklar ochilgandagina aloxida - aloxida terib olinadi.
Terib olingan paxta elita xo‘jaligi laboratoriyasida ko‘sagining yirikligi (paxtasining vazni), tolasining salmog‘i vauzunligi jixatidan tekshiriladi. Shu yilgi, o‘tgan Yilgi dalada baxolash va laboratoriya tekshirish ma’lumotlari asosida keyingi yili urug‘lik ko‘chatzorida ekish uchun eng yaxshi oilalar tanlab olinadi.
Eng yaxshi oilalar uzil - kesil tanlab bo‘lingandan keyin, ksyiigi yili urug‘lik ko‘chatzorida ekish uchun kamida 400 oila koldirilishi kerak.
Urug‘lik ko‘chatzori Nav ichida chatishtirishdan olingan urug‘larni tanlash va ko‘paytirish uchun xizmat kiladigan urug‘lik ko‘chatzoriga nav ichida chatishtirish ko‘chatzorining ona o‘simlikli qismidan tanlab olingan oilalar chigiti ekiladi. Har bir oila alohida bir yoki ikki qatorga, har qatorga 100 uyadan qilib ekiladi. Bunda qator oralari xo‘jalikda qabul qilingan sxemada koldiriladi va yerning unumdorligiga hamda navga qarab uyalar orasi 30-40 sm qilinadi. Chigit ko‘lda yoki kam miqdordagi urug‘likni ekishga moslashtirilgan seyalkada ekiladi. Yaganalashdan keyin har bir uyada bittadan o‘simlik koldiriladi.
Urug‘lik ko‘chatzorining maydoni (2,5-4,0 ga atrofida belgilanadi) elita urug‘lik ekiladigan umumiy maydonga va urug‘likning miqdoriga bog‘liq..
Dala ikki muddatda: birinchi marta - g‘o‘za yalpi gullaganda (iyulda) va ikkinchi marta esa ko‘saklar ochila boshlaganda (avgust - sentyabrda) tekshiriladi. Dalani tekshirishda xam, nav ichida chatishtirish ko‘chatzoridag kabi, rivojlanmagan, notipik, kasallangan, kechpishar, kamhosil ayrim oilalar brakka chiqariladi. Brakka chiqarilmagan oilalar orasida uchraydigan notipik yoki rivojlanmagan ayrim o‘simliklar yulib olinadi va daladan chiqarib tashlanadi. Ikki protsentdan ortiq notipik o‘simliklari bor oilalar xam brakka chiqariladi.
Urug‘lik ko‘chatzoridagi urug‘lik paxta hosili quyidagi tartibda: 1) namuna nusxalar; 2) brakka chiqarilgan o‘simlik va oilalardan; 3) tanlangan oilalardan terib olinadi.
Har bir tanlab olingan (brakka chiqarilmaga) oilaning 100 dona ko‘sagidan terib olingan paxta namunya nusxalarni tashkil etadi. Paxta oilaning sog‘lom, normal rivojlangan barcha o‘simliklaridan, ikkinchi va uchinchi hosil shoxlarining birinchi va ikkinchi o‘rnidan (har bir o‘simlikdan bir - ikkita ko‘sakdan) terib olinadi.