14-ma’ruza: Qadimgi Eron madaniyati va dini. Qadimgi sak-skif sivilizatsiyasi (2 soat) Mavzuni o‘rganishdan maqsad

Bexustun qoyatosh yozuvi va Suza yozma yodgorliklari.
Bexustun, Suza bitiklarida 
Markaziy Osiyo. O‘rta Osiy qadimgi Sharq tarixining ajralmas qismini tashkil etadi, kishilik 
madaniyatining ilk markazlaridan biri hisoblanadi. O‘rta Osiyo tabiiy sharoiti asosan xilma-xil, 
o‘simlik va hayvonot dunyosi boy, iqlim sharoiti asosan mo‘tadil bo‘lganligidan insonning 
yashashi uchun juda qulaydir. Bu hol ibtidoiy qadimgi kishilar diqqat-e‘tiborini tortmasligi 
mumkin emas edi. Shu tufayli odamlar bu o‘lkada juda qadim zamonlardan boshlab yashaganlar. 
Bu ajoyib, betakror o‘lkaning hamma yerida ibtidoiy va qadimgi davr kishilari xilma-xil obidalar 
– tosh asri makonlari, g‘orlar, bronza davri qishloqlari va mozorlari, temir davri qal‘alari va 
shaharlarning xarobalari, qoyatoshlarga ishlangan rasmlar, sug‘orish inshootlarining qoldiqlari, 
qadimiy mudofaaa devorlarining manzaralari juda keng tarqalgan. 
Biz yuqorida yozgan edikki, epigraf dastlabki yozuv asorati sifatida o‘rganamiz. 
Epigrafika (grekcha epi – ustidan, tepasida, grafio – yozuv, biror predmet ustidagi yozuv), tosh, 
metall, buyumlar, yog‘och va boshqa predmet ustida o‘yib yozilgan qadimgi yozuvlarni 
o‘rganadi. 
Bunday yozuvlar Ahmoniylarning qadimgi poytaxti Perespol, shuningdek Suza va 
Ekbotiana (hoz. Hamadon) shaharlari va ularning atrofida topilgan. 
Masalan, pishiq sopol taxtachaga o‘yib yozilgan bir katibada Doro I (mil.av. 522-486yy.) 
hukmronligining dastlabki yillarida Suzida bunyod etilgan Saroy qurilish tafsiloti, aniqrog‘i 
uning uchun qurilish materiallarining qaysi mamlakatdan keltirilganligi ma‘lumotlarga ko‘ra, 
oltin Lidiya bilan Baqtriyadan, tovlanib turgan toshlar, lazurit va serdolik (qizil yoki qizg‘ish 
rangdagi tosh) Sug‘diyonadan, feruza toshi Xorazmdan keltirilgan. 
 
Naqshi Rustam va Persopol saroyi yozuvlari. 
Perespoldan (520-450) topilgan yozuvlar 
va tabiiy suratlar (releflar) zo‘r ilmiy qimmatga ega. 
Bunda Perespoldagi fors shohlari saroy devorlariga o‘yib ishlangan manzarada Markaziy 
Osiyo xalqlari boshqalar qatori ahmoniylarga xiroj olib kelishi tasvirlangan. 
Sakkizinchi guruh – Sug‘diylar. Ular yetti nafar, o‘ziga xos oyoq kiyimida, qo‘llarida 
qadah, mato va hayvon terisi, ular ikki bosh qo‘yni yetaklab kelmoqda. 
O‘n birinchi guruh – uchi o‘tkir kigiz qalpoqli Sakatigraxaudalar. Ular ot yetaklagan va 
qo‘llarida sarpo. 
O‘n uchinchi guruh – parfiyaliklar, qo‘llarida qadah, baqriya tuyasini yetaklaganlar. 
O‘n birinchi guruh – baqtriyaliklar, yaktak kiyib, sholvorlarini himarganlar. Qo‘llarida 
idishlar va tuya yetaklaganlar. 
O‘n yettinchi guruh – Xorazmliklar. Kalta qilich va oybolta bilan qurollanganlar, ot 
yetaklaganlar. 

---

Shunday qilib, Ahmoniylar imperiyasiga tobe bo‘lgan 23 satrablikdan (mamlakatlardan) 
o‘lpon olib kelgan kishilar surati tasvirlangan. Ya‘ni Baqtriyaliklar turli idishlar, teri, mo‘yna va 
tuya, sug‘diyaliklar turli gazlamalar, teri va qo‘ylar, saklar ot va chakmon, parfiyaliklar idishlar 
va tuya, Xorazmlar ot va qurol-aslaha bilan kengliklari tasvirlanadi. 
Perseopldan 6 milya (qariyb 5 km.) masofada, uning shimol tarafida Husaynko‘h 
qoyalarida Ahamoniylaridan Doro I, Kserks I, Artakserks, hamda Doro III larning maqbaralari 
hamda ularga kiraverishda o‘yib yozilgan yozuvlar bor. Shuningdek, Doro I ning 19 marta qilgan 
urushlari va u asirga olgan 9 podshoning nomlari qayd etiladi. Muhimi shundaki, katibada 
Ahamoniylar imperiyasiga tobe bo‘lgan 23 satrallik va xalqlarning to‘la ro‘yxati yozilgan. Bular 
orasida parfiyaliklar, baqtriyaliklar, sug‘diyonaliklar hamda xorazmliklar ham bor. 
Yodgorliklar orasida muhimlaridan yana biri mashhur Bexustun yozuvlaridir. Bu 
yozuvlar (uzunligi 22 m., umumiy balandligi 7-8 m.) Shimoliy Eronda, Kirmonshohdan 30 km 
masofada, daryo bo‘ylab o‘tgan qadimgi yo‘l yoqasida Zagros nomli tik qoyaga (taxminan 105 
m balandlikda) Doro I ning amri bilan yozdirilgan g‘alaba yodgoligidir. Yozuv Elam, bobil va 
qadimgi Eron tillarida bitilgan va 523-522 yillari Ahmoniylar imperiyasini larzaga keltirgan 
Gaumata (522 y. 24 sentyabrda halok bo‘lgan), Frada (Marg‘iyonalik 522 y. 10 dekabrda asirga 
olingan), Skunka (Qozog‘iston va O‘zbekiston hududida istiqomat qilgan sak qabilalarining 
yetakchisi) boshliq xalq harakatlari haqida hikoya qiladi. 
Forslarning saka – tigraxudalar ustiga yurishi haqida tarixchi Polien tomnidan (mil.av. II 
asr) keltirilgan boshqa rivoyat ham mavjud. U quyidagicha talqin etiladi: 
Forslar qo‘shiniga sak qabilalaridan cho‘pon Shiroq keladi. U ko‘p joylaridan yaralangan, 
quloq – burni kesilgan edi. Shiroq o‘z qabiladoshlarining uni o‘ldirmoqchi bo‘lganligini, buning 
uchun ulardan o‘ch olish qasdida ekanligini bildirib, forslarni hech kim bilmaydigan yo‘l bilan 
saklarning orqa tomoniga boshlab borishini aytadi. «Qo‘shinlar Shiroq bilan yetti kunlik yo‘lga 
tushdilar. Suvsiz qum sahrosi va bepoyonga kirib bordilar. Mingboshi Ranosbat quloqsiz 
(yo‘lboshchidan) so‘radi: «Buyuk qa‘riga boshlab borishga seni nima majbur etdi? Bu yerlarda 
qush uchsa qanoti, odam yursa oyog‘i kuyadi. Na bir chashma, na bir jonzod uchraydi. Ilgari 
yurmoq yoki ortga qaytmoqning iloji yo‘q». 
Shiroq qah-qah urib kulib, javob berdi: «Men yengdim. Saklarni halokatdan qutqazmoq 
uchun sizlarni tashnalik va ochlik balosiga giriftor qildim».