3 i-bob monopoliya

3.2 O`zbekistonda Antimonopol siyosatning natijalari
O‘zbekistonda monopolist-korxonalar soni so‘nggi besh yil ichida ikki barobardan ko‘proqqa qisqargan. Monopoliyalarning 90 foizini davlat ulushi bor yoki davlat nazoratidagi kompaniyalar tashkil qiladi. Mamlakat kompaniyalari davlat unitar korxonasi va sho‘'ba korxonasi shaklida o‘z quyi tuzilmalarini tashkil etishmoqda va bu tuzilmalar xususiy kompaniyalar faoliyatining o‘rnini bosishi va bozorni bo‘lishdat qatnashishga urinishi tez-tez kuzatilmoqda, buy esa budjet nazoratidan chiqib ketish instrumenti hamdir.
Hozirda qbunday kompaniyalar soni 1,4 mingdan ko‘proqni tashkil etadi.Umuman,y bank sektorining 83 foizi davlat ishtiroki bilan faoliyat yuritmoqda. 2023 yilga qadar davlatning bank sektoridagi ishtirokini 50 foizgacha pasaytirish ko‘zda tutilmoqda. Rasmiy a'lumotlargar ko‘ra, hozir O‘zbekistonda utabiiy monopoliya sub'yektlari bilan qo‘shib hisoblaganda 236ta monopolist-korxona mavjud va Monopoliyaga qarshi kurashish qo‘mitasi ularning sonini keyingi to‘rt yilda 25 foizga qisqartirishni taklif etmoqda. Shuningdek, shu muddat ichida hozir ishlab turgan 1414ta davlat unitar tkorxonalari sonini 700ytaga kamaytirish rejalashtirilgan. Undan tashqari, 2023-yilga qadar monopol mahsulot va xizmatlarning YaIMdagi solishtirma hajmini 7 foizgacha kamaytirish, kichik biznesning YaIMdagi ulushini 3 foizga oshirish (54,9dan 57,9ga) mo‘ljallangan. So‘nggi 10 yil mobaynida monopolist korxonalar soni 3,5 barobar kamaydi.
Birinchi Prezidentimiz Islom Karimovning 2007- yilda mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2008- yilda iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan gVazirlar Mahkamasi majlisidagi ma’ruzasidae iqtisodiyot rivojining bugungi bosqichida monopolizm ko‘rinishlariga qarshi kurash va raqobat muhitini qshakllantirish masalalari g‘oyat muhim ahamiyatga ega ekanligi alohida qayd etilgandi. Mamlakatimizdae monopoliyaga qarshi siyosat olib borilishi natijasida so‘nggi 10 yil mobaynida monopolist korxonalar soni 3,5 barobar, monopol mahsulotlar turi esa x26 barobar qisqardi. 2004-2007 -yillar davomida yalpi ichki mahsulotning umumiy hajmida monopol mahsulotlar ulush 26 foizdan 21x foizga tushdi. Toshkent shahar ma’muriy sudida 2-oktabr kuni UzAuto Motors kompaniyasining Monopoliyaga qarshi kurashish qo‘mitasi maxsus komissiyasining qarori ustidan bergan shikoyati bo‘yicha sud ishi boshlandi. Bu haqda Oliy sud matbuot xizmati xabar berdi. Ma’lum qilinishicha, UzAuto Motors kompaniyasi Monopoliyaga qarshi kurashish qo‘mitasi maxsus komissiyasining 2020-yil 19-avgustdagi qarorini haqiqiy emas, deb topish to‘g‘risidagi shikoyat arizasini bergan va bu arizani ko‘rib chiqish bo‘yicha sud jarayoni boshlandi. Ushbu ma’muriy ish sudya G‘. Davlatov raisligida ko‘rilmoqda. Dastlab so‘z navbati UzAuto Motors vakiliga berildi. Kompaniya vakili o‘z vajida bildirishicha, javobgar —Monopoliyaga qarshi kurashish qo‘mitasi o‘tkazgan tekshiruv jarayonida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2010-yil 28-oktabrdagi 239-sonli qarori noto‘g‘ri tatbiq etilgan, UzAuto Motors tomonidan ishlab chiqariladigan tovarlarga narxlar shakllantirilishida Vazirlar Mahkamasining 2018-yil 30-martdagi 249-sonli qarori tatbiq etilishi lozim, jamiyat tomonidan ishlab chiqariladigan tovarlarning narxini kelishish jamiyatning Kuzatuv kengashi vakolatiga kiradi. Shuningdek, arizachining vakili tomonidan ma’lum qilinishicha, Monopoliyaga qarshi kurashish qo‘mitasining maxsus komissiyasi tomonidan “Raqobat, tabiiy monopoliyalar, iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish va reklama to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini buzganlik uchun ish qo‘zg‘atish va ularni ko‘rib chiqish tartibi to‘g‘risida”gi nizomning 18-bandi talablari buzilgan holda qaror qabul qilingan, chunki maxsus komissiya yig‘ilishini o‘tkazishni boshqa kunga qoldirish to‘g‘risidagi iltimosnoma kiritilgan bo‘lsa-da, UzAuto Motors’ga yozma fikr va dalillarni taqdim etish huquqi cheklangan. Deputat Rasul Kusherbayevning tanqidlari ortidan Monopoliyaga qarshi kurashish qo‘mitasi UzAuto Motors AJga nisbatan ish qo‘zg‘atgan edi. Qo‘mita kompaniya tomonidan “Raqobat to‘g‘risida”gi qonunni buzish alomatlarini aniqlagan.
Qo‘mitaning 2020-yil 19-avgust kuni o‘tkazilgan yig‘ilishida maxsus komissiya tomonidan o‘tkazilgan tekshiruvlar kompaniya avtomobil narxlarini asossiz oshirganini tasdiqlagan. Unga ko‘ra, avtomobillar narxi 3 million so‘mdan 19 million so‘mgacha asossiz oshirilgani aniqlangan. Mazkur o‘rganish natijalari omma uchun e’lon qilingach UzAuto Motors Monopoliyaga qarshi kurashish qo‘mitasi qoshidagi maxsus komissiya qabul qilgan qaror ustidan sudga shikoyat qilishini bildirgandi va keyinroq kompaniya Toshkent shahar ma’muriy sudiga shikoyat qilgani ma’lum bo‘lgandi.

Xulosa
Dеmоkrаtik davlatni bаrpоx etishning аsоsiy shаrtlаridаn biri, nоmаrkаzlаshgаn tаrtibdа iqtisоdiy qаrоrlаrni qаbul qilish bilаn bоg’liq shаrоitlаrning mаvjudligi hisоblаnаdi.Erkin rаqоbаt - tаnlаsh erkinligi, tаdbirkоrlik erkinligi, bоzоrgа kirish erkinligi kаbi tаlаblаrning sinоnimidir, u fuqаrоlik jаmiyatidа kishilаrning ckоnstitutsiyadа bеlgilаngаn iqtisоdiy xerkinligining muhim tаrkibiy qismi hisоblаnаdi.Iqtisоdiyotdа xmоnоpоllаshuv tеndеnsiyalаri pаydо bo`lish munоsаbаti bilаn erkin rаqоbаt chеklаnаdi, shu sаbаbdаn sоg`lоm rаqоbаtchilik muhitini yarаtishdа dаvlаt hаm qаtnаshаdi. Bu xdаvlаtning аntimоnоpоl siyosаti оrqаli аmаlgа оshirilаdi. Bu siyosаt erkin rаqоbаt muhitini yangidаn yarаtishgа emаs, bаlki uni sаqlаb qоlishgа, qаytаdаne tiklаshgа, rаqоbаtning mаdаniylаshgаn usullаrini qаrоr tоptirishgа qаrаtilаdi.umumаn inkоr etuvchi dаvlаt mоnоpоliyasidаn dаvlаtlаshmаgаn, turli yхo`jаlik shаkllаrining muvоzаnаtigа аsоslаngаn vа erkin rаqоbаtni tаqоzо etuvchi bоzоr tizimigа o’tish yuz bеrmоqdа. Bu yеrdаe аvvаllо rаqоbаtchilik munоsаbаtlаrini shаkllаntirish vа shu bilаn bir qаtоrdа uni tаkоmillаshtirish vаzifаsi turibdi. Har qanday iqtisodi rivojlangan davlatni qarasak, eng avvalo ichki iqtisodiyotini rivojlantirganligiga guvoh bo`lamiz. Buning uchun esa u eng avvalo erkin raqobatni rvujudga keltirishga harakat qilgan. uBunday erkin raqobat bozorlarini yuzaga keltirish rqiyin bo`lsada, lekin iloji boricha shu bozorga yaqin raqobatlashgan tmonopol bozorni yuzaga tkeltirishimiz kerak. 
Аntimоnоpоl qоnunlаrni qаbul qilish vа hаyotgа tаtbiq qilish bоzоr munоsаbаtlаrigа o`tаyotgаn hаr bir mаmlаkаt uchun hаyotiy zаrurаtdir, chunki erkin rаqоbаtgа yo`l bеrmаy turib bоzоr iqtisоdiyotini shаkllаntirib bo`lmаydi. Iqtisodiyotda monopollashuv tamoyillarix kuchayib borishi bilan raqobat cheklanadi. Shu sababli raqobatchilik muhitini vujudga keltirishda davlat kam qatnashadi. Bu xdavlatning monopoliyalarga qarshi siyosatida o’z aksini topadi. Har bir mamlakatdagi aniq vaziyat, ya'ni iqtisodiyotning monopollashuv darajasi, uning miqyosi va xarakteriga qarab, bu siyosat erkin xraqobat muhitini yangidan yaratish, uni saqlab qolish, zarur bo’lganda qaytadan tiklash, raqobat usullarini qaror toptirishga xqaratiladi.Dunyo mamlakatlari tajribasi shuni ko’rsatadiki, monopoliyalarga qarshi qonunchilik asosan,quyidagi yo’nalishlar bo’yicha hisoblanadi: 1) ishlab chiqarish (tarmoq)ni boshqaruvchi qonunlar. Shux qonunlarga ko’ra, hech bir korxona (korporatsiya) biror turdagi mahsulot ishlab chiqarishning yarmidan ortig’ini nazorat qilishga haqli bo’lmaydi; 2) barcha yirik korporatsiyalar ishtirokchilari boshqa xkorporatsiyalar aksiyalarining ma'lum cheklangan miqdordan ortig’iga ega bo’la olmasligi kerak; 3) baholarni bozor muvozanati belgilangan darajadan yuqori yoki past tutib turish, narx ustidan kelishib olishni taqiqlovchi kartellarga qarshi qonunlarni joriy qilish. Milliy iqtisodiyotda davlatning xmonopoliyalarga qarshi siyosati raqobat oldidan shakllanib bo’lgan mamlakatlarda raqobatchilik muhitini takomillashtirish, bozor iqtisodiyotiga o’tayotgan mamlakatlarda esa bu muhitni yangidan shakllantirishgax qaratiladi.