3 i-bob monopoliya

Monopsoniya (mono... va yun. opsonia — sotib olmoq) — bozor holati, bozorda haridorning hukmron mavqega ega bo`lishi. xMonopsoniyada bir nechta sotuvchilar va bir yirik haridor ishtirok etadi.xBozorda haridor o`z hukmini o`tkazib, yetakchi mavqeni egallaydi, harid hajmini kamaytirib, ishlab chiqaruvchilarni narxni pasaytirishga majbur etadi. Ayrim resurslar bozorida paydo bo`ladi (ishlab chiqaruvchi yutug`i haridor-iste`molchiga o`tadi). Resurslarni davlat qat`iy narxlarda harid etganda, davlat buyurtmalarida ham Monopsoniya vujudga keladi. Mas, davlat avianosets, kosmikraketa ob`yektlari kabi qimmat va murakkab qurol-aslahalar haridori bo`ladi. Bu holda oldisotdi bitishuvchi tomonlar uchun kelishuvning narxini ham o`z ichiga oladigan, o`zaro majburiyatlarini nazarda tutadigan kontraktlar — bitimlar bo`yicha amalga oshiriladi. xKeng ma`noda — narxlar shakllanishiga haridorlar, tovar va xizmatlar iste`molchilari hal qiluvchi ta`sir ko`rsatadigan barcha bozorlarga nisbatan qo`llanadi.
1.3 Vujudga kelish sababi va tavsifiga ko`ra monopoliyaning turlari
Monopoliyaning vujudga kelishi sababi va tavsiflga ko'ra: tabiiy monopoliya, legal monopoliya, sun'iy monopoliya.
Tabiiy monopoliya - bozordax ayrim tovarlar (ishlar, xizmatlar) turlariga bo`lgan talabni qondirishda raqobatli sharoitlarni yaratish texnologik xususiyatlarga ko`ra mumkin bo`lmaydigan yoki iqtisodiy jihatdan maqbul bo`lmaydigan holat. Tabiiy monopoliyalar xfaoliyati ularning mamlakat iqtisodiyotida egallagan ahamiyatini hisobga olgan holda davlat tomonidan tartibga solinad.Tabiiyx monopoliya tarkibiga keladigan bo`lsak, u turli mamlakatlarda turlicha hisoblanadi. So`nggi yillarda ko`pchilik davlatlarda Tabiiy monopoliyalar doirasini qisqarib borishi kuzatilmoqda.
O`zbekistondaa Tabiiy monopoliya sohalari xalqaro amaliyotga nisbatan birmuncha kengroq. Ularning shakllanishi o`tish davrida iqtisodiyotni qayta qurish va boshqarish bo`yicha yuzaga kelgan tuzilmalar bilan bog`liq. O`zbekistona Respublikasining "Tabiiy monopoliyalar to`g`risida"gi qonuniga muvofiq O`zbekistonda quyidagi sohalarda dTabiiy monopoliya subyektlarining faoliyati davlat tomonidan tartibga solinadi: neft, neft va gaz kondensata, tabiiy gaz va ko`mir qazib chiqarish, neft, neft mahsulotlari va gazni quvurlar orqali tashish, elektr va issiklik energiyasini ishlab chiqarish va uzatish, mustaqillik yillarda yuk va yo`lovchilar tashish, umumiy erkin foydalaniladigan elektr va pochta aloqasi xizmatlari, suv quvurlari va kanalizatsiya xizmatlari. Portlar va aeroportlar kursatadigan xizmatlar ham Tabiiy xmonopoliyalar tizimiga kiritilgan.
Tabiiy monopoliya sohalari va tarmoqlarida davlat iqtisodiy siyosatining eng ustuvor yyo`nalishlaridan biri ularni tarkibiy jihatdan qaytadan tashkil etish, ya`ni Tabiiy monopoliyalarni yanada samarali faoliyat ko`rsatishiga yordam beruvchi bozor munosabatlari iziga kochirish hisoblanadi. Tabiiy monopoliya subyektlari faoliyatini O`zbekiston Respublikasi Monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish Davlat qo`mitasi nazorat qiladi. Tabiiy monopoliyad tarkibiga quyidagilar,jumladan; kamyob va ishlab chiqarishning erkin tarzda takror hosil qilib bo'lmaydigan unsurlari (masalan, nodir metallar, foydali qazilmalar va h.k.)ga ega boigan mulkdorlar va xo'jalik tashkilotlari kiradi. Shuningdek, nmazkur monopoliya tarkibiga o'ziga xos texnologiyaning qo'llanishi sababli raqobatni rivojlantirib dbo'lmaydigan ba'zi bir tarmoqlari va ishlab chiqarish turlari ham kiritiladi.“Agar O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasida O’zbekiston Respublikasining tabiiy monopolyalar to’g’risidagi qonun hujjatlaridan boshqacha qoidalar belgilangan bo’lsa , xalqaro shartnoma qoidalari qo’llaniladi”.
Shu bilan birga tabiiy monopoliya subyektlari tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlar iste'molini boshqa turdagi mahsulotlar bilan almashtirib bo'lmaydi. Tabiiyi monopoliya xolati quyidagi rasmda ko`rsatilgan. Unga ko`ra LAC va LMC lar uzoq muddatli davrdagi xarajatlar, D talab, AR, MR meyoriy daromad va MC meyoriy harajatlari. Monopolist narxni P<sub>1</sub> o`rnatib Q₁ hajmda ishlab chiqaradi. Bu holatda LMC va MR teng bo`ladi. Monopolist foydasi esa CP<sub>1</sub>AB to`tburchak yuziga teng bo`ladi. Lekin, Q<sub>1</sub> hajmda chiqarilayotgan maxsulotlar jamiyat uchun kam, P<sub>1</sub> narx esa juda baland. Grafikdan ko`rishimiz mumkinki, Jamiyat uchun eng optimal narx va hajm monopolist ishlab chiqarmaydigan P₃ va Q₃dir. Shu sababli boshqaruvchi organ narxni P3 = LMC(Q3) = AR(Q3) da o`rnatish kerak. Muommo shuki, bunday narx monopolist ihlab chiqarishini qoplamaydi va o`rtacha xarajatlardan kamroq bo`ladi.