8. Дебиторлик ва кредиторлик қарзлари таҳлили Дебиторлик, кредиторлик қарзлари таҳлилининг мазмуни, уларни таҳлил қилиш мақсади ва вазифалари

Дебитор ва кредитор қарздорликлар (сартлар рақами)	Ўтган йил	Ҳисобот йили	Фарқи +,-
Ўсиши
Дебиторлар, жами(сатр.220+240+250+260+270+280+290+300+310)	459 586 597	468 253 903	8 667 306	101.9
шундан: муддати ўтган	61 242 836	24 341 057	-36 901 779	39.3
Жорий мажбуриятлар, жами (сатр.610+630+640+650+660+670+680+690+700+710+ +720+730+740+750+760)	654 802 314	674 942 829	20 140 515	103.1
шу жумладан: жорий кредиторлик қарзлари (сатр.610+630+650+670+680+690+ +700+710+720+760)	623 266 697	651 211 265	27 276 076	104.5
шундан: муддати ўтган жорий кредиторлик қарзлари	26 935 189	18 671 676	-8 263 513	69.2
Сотишдан соф тушум	2 799 935 534	2 938 333 638	138 398 104	104.9
Дебиторлик қарзларининг айланиш коэффиценти	6.09	6.27	0.18	102.9
Шундан: муддати ўтган дебиторлик қарзларининг айланиш коэффиценти	45.88	122.41	76.53	271.1
Дебиторлик қарзларининг айланиш даври	59.11	57.41	1.70	96.6
Шундан: муддати ўтган дебиторлик қарзларининг айланиш даври	7.8	2.9	-4.9	37.1
Кредиторлик қарзлари айланиш коэффиценти	4.49	4.51	0.02	100.4
Шундан: муддати ўтган кредиторлик қарзларининг айланиш коэффиценти	107.65	163.22	55.57	152.3
Кредиторлик мажбуриятларининг айланиш даври	80.1	79.8	-0.3	98.8
Шундан: муддати ўтган кредиторлик қарзларининг айланиш даври	3.3	2.2	-1.1	66.6
Дебиторлик ва кредиторлик қарзларининг айланиш коэффицентларининг боғлиқлиги (нисбати)	1.35	1.39	0.04	102.9

Хулоса: корхонада дебиторлик мажбуриятларининг айланувчанлиги ўтган йилга нисбатан 0.18 га ортган. Айланиш даври 1.70 кунга тезлашган. Кредиторлик мажбуриятларининг айланиш коэффиценти эса 0.02 га ортган. Айланиш даврийлиги эса 0.3 кунга тезлашган. Муддати ўтган дебиторлик маждбуриятларини ундириш, муддати ўтган кредиторлик мажбуриятларини қоплаш имкониятлари корхонада тўла мавжуд.
Дебиторлик ва кредиторлик қарзларини камайтириш бўйича бошқарув қарорларини қабул қилиш механизмлари

Қарз мажбуриятларини бошқариш ишида тизимли ёндашув зарур. Бошқарувни тўғри йўлга қўйишда қарздорлик мавжудлигига, унинг миқдорига ва пайдо бўлган санасига, қарзларни ундириш муддатларини белгилашга, уларни сўндириш усулларини танлашга алоҳида аҳамият қаратиш лозим. Бунда, кўпроқ қарздор билан музокара олиб бориш йўли танлаш мақсадга мувофиқдир. Масаланининг узил кесил ҳал қилиш имкони булмаса қонунда белгиланган бошқа чораларни кўришга киришиш лозим.

Дебитор қарздорликни ундириш – осон жараёнлар эмас. Бу узоқ вақтни, қўшимча ташкилий ва молиявий харажатларни талаб қилади ҳамда доим бир неча бизнес-тузилмалар манфаатлари тўқнашуви билан боғлиқ бўлади. Бу албатта бошқарувчидан уддабуронлик, шижоат ва принципаллликни талаб этади. Шу билан бирга қарздорликни ҳал этишда қонунчилик нормалари бўйича барча инстанцияларидан ўтиш ҳам доимо ижобий натижаларга олиб келавермайди.
Корхоналарда муддатида ундирилмаган ва ундириш имкони бўлмаган дебиторлик, кредиторлик қарзларини ҳисобдан чиқариш, сўндириш қуйидаги усулларда амалга оширилади.
Биринчи усул: дебиторлик қарзи умидсиз бўлган пайт келганда уни тўғридан-тўғри корхонанинг зарарига ҳисобдан чиқарилади.
Суд қарорига биноан мажбуриятларнинг тугатилиши, қарздорнинг банкротлиги, тугатилиши ёки вафот этиши оқибатида ёхуд даъво қилиш муддати ўтиши оқибатида узиш мумкин бўлмаган қарз умидсиз деб эътироф этилади⁸. Бундай қарз ҳисобдан чиқарилиши керак.
Қарздорликнинг умумий даъво муддати - уч йил. Уларни ҳисобдан чиқариш раҳбарнинг қарори билан амалга оширилади ва буйруқ билан расмийлаштирилади.
“Харажатлар таркиби тўғрисида”ги Низомга мувофиқ даъво билдириш муддати ўтган дебиторлик қарзларни ҳисобдан чиқаришдан кўрилган зарарлар бошқа операция харажатлари сифатида корхонанинг давр харажатлари таркибига киради.
Дебиторлик қарзини ҳисобдан чиқаришнинг иккинчи усули – бу даргумон қарзлар бўйича захира ташкил этишдир. Бунда белгиланган муддатда қопланмаган ва тегишли кафолатлар билан таъминланмаган дебиторлик қарзи даргумон қарз сифатида тан олинади.
Корхонанинг юридик ва жисмоний шахслар билан ҳисоб-китоблари бўйича даргумон қарзлари суммасига захира ташкил қилинади⁹.
Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, ҳар қандай усулда ҳам зарарга ҳисобдан чиқарилган қарз ҳисобдан чиқарилган пайтдан бошлаб беш йил мобайнида қарздорнинг мулкий ҳолати ўзгарган тақдирда қарзни ундириш имкониятини кузатиш учун балансдан ташқари счётида туриши зарур.
Дебиторлик қарзини ҳисобдан чиқаришнинг танланган усули корхонанинг ҳисоб сиёсатида акс этади. Агарда корхона даргумон қарзлар бўйича захира ташкил этмоқчи бўлса, у ҳолда уни шакллантирши ва фойдаланиш тартибини ҳам ҳисоб сиёсатида кўрсатиши керак.
Дебиторлик ва кредиторлик қарзи муддатларини ўтказиб юбориш ҳамда корхоналарнинг ҳисобварақларида тегишли маблағлар бўлган ҳолда тўловларни амалга оширишнинг белгиланган муддатларини бузиш мансабдор шахсларга ЭКИҲнинг 10 бараваридан 15 бараваригача миқдорда жарима солишга сабаб бўлади¹⁰ 
Маҳсулот ва товар етказиб беришда, шунингдек ишларни бажариш ёки хизматлар кўрсатишда корхона харидорлар ва буюртмачилардан бўнак тўловини (олдиндан тўловни) талаб қилиши мумкин. Бу ҳолатда бўнак харидорлар ва буюртмачилардан келгуси тўловларнинг тушиши кафолати ва товарларни етказиб бериш, ишларни бажариш ва хизматлар кўрсатиш бўйича шартноманинг бажарилиши кафолати бўлиб хизмат қилади. Бундай бўнаклар пул маблағларини олган корхона учун маҳсулот ва товарлар етказиб берилгунга, шунингдек иш бажарилгунга ёки хизматлар кўрсатилгунга қадар ёхуд илгари олинган бўнак тўловлари қайтарилгунга қадар мажбуриятлар ҳосил қилади.
Кредиторлик қарзини ҳисобдан чиқариш тартиблари солиқ кодексининг 136-моддаси билан тартибга солинади.
Муддатида сўндирилмаган кредиторлик қарзи қуйидаги ҳолларда ҳисобдан чиқарилиши мумкин:
- даъво билдириш муддати (қарз вужудга келган пайтдан бошлаб уч йил) ўтганда;
- кредитор корхона тугатилганда;
- мажбуриятлар суднинг ёки ваколатли давлат органининг қарорига биноан ҳисобдан чиқарилганда.
Ҳисобдан чиқарилган кредиторлик қарзи суммаси асосий ишлаб чиқаришдан олинган бошқа даромадлар таркибига киритилади. Кредиторлик қарзини ҳисобдан чиқариш корхонанинг бошқа даромадларга киради ҳамда асосий фаолият тури учун кўзда тутилган ставкалар бўйича солиқ солинади.
Балансда дебиторлик қарзини ушлаб туриш ниҳоятда фойдасиз, бироқ ундан ақл билан: молиявий ҳолатга зиёнсиз ва қонунчилик доирасида халос бўлиш керак. Аниқланишича, амалиётда кредиторлар учун етарлича имкониятлар мавжуд. Контрагент билан ўзаро муносабатлар тарихи, қарз суммаси, унинг ҳосил бўлиш санаси ва бошқа омилларга боғлиқ ҳолда:
- қўшимча келишув ёки вазиятга мос келадиган бошқа шартнома тузиш ёки қарзни бутунлай кечиб юбориш;
- банк ёки солиқ инспекциясига мурожаат қилиш;
- қарздорга талабнома йўллаш ёки судга қарзни ундириш учун ариза бериш;
- қарздорни банкрот деб эътироф этиш.
Ёндашувларнинг турли-туманлигига қарамай амалда, дебиторлик ва кредиторлик қарзларини бошқариш иқтисодиётнинг барча бўғинларидаги корхона ва ташкилотларда халига қадар қийинлигича қолмоқда. Дебиторлик ва кредиторлик мажбуриятларининг муддатининг ўтган қисмининг жами мажбуриятлар тарикбидаги салмоғи юқорилигича қолмоқда. Уларни ҳал қилишнинг амалга молиявий мехназмлар мавжуд қарздорликни ижобий ҳал қилиш имконини бермаяпти. Бунинг оқибатида корхоналарнинг молиявий ахволи тобора ёмонлашмоқда. Уларни молиявий соғломлаштириш юзасидан кўрилаётган чора тадбирлар самарасизлишгича қолмоқда.
Корхоналарнинг дебиторлик ва кредиторлик қарздорлиги ва уларни муддатли ҳал этиш борасида амалдаги хуқуқий нормаларни такомиллаштириш, кечиктирилган қарзлар сиёсатидан воз кечиш, қўллаб қувватлишнинг манзилли хариталарини тузиш, рағбатлантиришнинг тасирчан бирликларини йўлга қўйиш, ҳисоб-китоб шаклларини кенгайтириш, савдо ва тижорат фаолиятида суғурта хизматларини йўлга қўйиш, захираларни ташкил этишнинг мукаммал тизимига ўтиш лозим деб ўйлаймиз.
Дебиторлик қарзларини бошқаришнинг мақсади-унинг хажмини ва таркибини оптималлаштириш, шунингдек, самарали кредит сиёсматини қўллаш юзасидан сотиш хажмини рағбатлантиришдан иборат.