8. Дебиторлик ва кредиторлик қарзлари таҳлили Дебиторлик, кредиторлик қарзлари таҳлилининг мазмуни, уларни таҳлил қилиш мақсади ва вазифалари

Дебиторлик ва кредиторлик қарзларининг шаклланиши

Дебиторлик ва қредиторлик қарзларини таҳлил этишда уларнинг шаклланишига, қарз­дорликнинг ўзгаришига, қарздорликнинг муддати ўтган, узайти­рилган қисмига муҳим эътиборни қаратиш лозим.

Дебиторлик ва кредиторлик қарзларининг кат­та суммада шаклланиши корхона маблағларининг иммобилизацияси, оборотдан чиқиб кетишига, ликвидликнинг тушишига, молиявий аҳволнинг қийинлашига сабаб бўлади. Муддати ўтган, узайти­рилган дебиторлик ва кредиторлик қарздорлиги айниқса салбий оқибатларга олиб келиши мумикн.
Дебиторлик ва кредиторлик мажбуриятлари ўзаро ҳисоб-китобларда маҳсулот (товарлар, иш ва хизмат)ларни сотилган қаторга киритиш ва улар бўйича тўловларнинг амалга оширишнинг турли ҳисобот саналарига тушишидан рўй беради. Уларнинг юзага келиш ҳеч қандай салбий оқибатлар олиб келмайди, агарда келишилган мудатларнинг, ёки қонунчиликда белгиланган муддатлар ошиб кетмаса.
Корхонада дебиторлик ва кредиторлик қарзларининг битта корхонда юзага келиши фақат унинг ўзигагина жараёнларни муракаблаштирмайди балқи қарши томонлар билан боғланган бутун бир тизимдаги ҳам ҳолатни ҳам издан чиқишиг аолиб келади.
Дебиторлик ва кредиторлик қарзларини хақиқий миқдорини билиш учун уларни инвентаризациялаш зарур. Инвентаризация натижалари бўйича ўзаро ҳисоб-китоблар сальдосини тасдиқлайдиган солиштириш далолатномалари ёки хатлар билан расмийлаштирилади.
Ўтказилган инвентаризациялар сони ва натижалари, шунингдек уларни ўтказмаслик сабаблари йиллик молиявий ҳисоботга илова қилинадиган тушунтириш хатида акс эттирилиши керак⁵.
“Молиявий ҳисобот шакллари ва уларни тўлдириш бўйича қоидаларни тасдиқлаш тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигининг буйруғига кўра бухгалтерия балансида дебиторлик ва кредиторлик мажбуриятларининг қуйидаги таркибининг қуйидаги қаторлари таркибланади⁶.


-жадвал
Дебиторлик мажбуриятларининг шаклланиш қаторлари⁷