A. K. Qayimov, E. T. Berdiyev dendrologiy a

2-rasm. G'arbiy Tyan-Shanda oddiy qarag'ayning madaniy o'rmoni.

---

V.L.Komarov tur hayotning bo‘lagi deb «U ning hayotda shakllari 
qanchalik xilma-xil bo‘lsa, yem ing m a’lum qism ida shunchalik k o ‘p 
b o iad i. Hayotning borishi tur hosil b o iis h id a n iborat, agar shunday 
boMmasa, hayot taraqqiy etmas edi. B oshqacha qilib aytganda, tur 
tabiatda hayotning borishidir va bu albatta, haqiqiy obyektiv faktdir. T ur 
doimo harakatda b o ‘ladi va o ‘zgarib turadi. Shuning uchun tumi yerdagi 
hayotning shakli sifatida aniqlashda uning barcha xususiyatlarini va 
o ‘zgarib turishini hisobga olish zarur».*Tum i m ohiyatini tushunishga 
harakat qilgan V.L.Kom arov dialektika qonunlari asosida turga 
quyidagicha ta’rif beradi: «Umumiy boshlang‘ichdan kelib chiqqan va 
tashqi sharoit ta ’sirida hamda yashash uchun kurashda tanlangan 
b o ‘g ‘inlar yig‘indisi tur demakdir». Tur evolutsion jarayonning m a’lum
bosqichidir. Ushbu ta ’rif organizmning tashqi m uhit omillari va boshqa 
organizmlar bilan munosabatini o ‘z ichiga oladi. Demak, yuqorida 
bildirilgan fikrlarga ko‘ra tum i bir xil o ‘zgarm as deb tushunish xato 
b o ‘lib, tur doimo o ‘zining evolutsion rivojlanish jarayonida o ‘zgarib 
turadigan va xilma - xil shakllam i hosil qiladigan hayotiy shakl sifatida 
qaralishi kerak. Turning o ‘zgarishida asosiy rolni tashqi muhit omillari 
o ‘ynaydi. Muhit sharoitining o ‘zgarishi va bu o ‘zgarishning organizm ga 
ta ’siri natijasida turga xos yangi belgilar doim iy ravishda paydo b o ‘lib 
turadi. Daraxt va buta turlari yer yuzida g eografik sharoitlarga tarixiy 
sabablarga, boshqa organizmlar bilan m unosabatga va inson ta ’siriga 
ko'ra muayyan qonuniyat asosida tarqalgan.
Yer yuzida ekologik om illar iqlim, issiqlik, namlik, yorug‘lik va 
boshqa omillari m intaqalar bo ‘yicha taqsim langan va shunga k o ‘ra 
o ‘simlik dunyosi va tuproq tiplari ham gorizontal ravishda m intaqalar 
b o ‘yicha joylashgan. 0 ‘sim lik turlarini yer yuzida taqsimlanishi ulam i 
biologik, ekologik ko ‘payishi va tarqalish xususiyatlariga hamda tashqi 
muhit sharoitlariga bog‘liq. Tashqi muhit om illari doimiy o ‘zgarib turadi 
va bu hoi o'sim liklar tarqalishiga ta’sir etadi. U shbu ta ’sir aktiv yoki 
passiv ko‘rinishda b o ‘ladi. Inson faoliyati ham ulam ing tarqalishiga 
kuchli ta’sir etadi va o‘sim lik arealini o ‘zgartirib yuboradi. Yer yuzida 
yuzaga kelgan tabiiy m intaqalar o ‘zining o ‘sim lik dunyosi, iqlimi, 
faunasi va tuproq qoplami bilan tavsiflanadi. M D H territoriyasida 7 ta 
tabiiy mintaqa b o ‘lib, ular quyidagilardan iborat: tundra m intaqasi, 
o ‘rmon-tundra mintaqasi, o ‘rmon m intaqasi, o ‘rmon-dasht m intaqasi, 
dasht mintaqasi, d ash t-c h o i mintaqasi va c h o ‘l mintaqasi. Shimoldan 
janubga borgan sari bu gorizontal m intaqalar bir-biri bilan alm ashinadi. 
Bu xil gorizontal mintaqalardan tashqari to g ‘lik hududlarda vertikal

---

mintaqalar (poyaslik) kuzatiladi. Bunda muayyan tog‘ balandligida, shu 
balandlik uchun xos b o ‘lgan iqlim sharoitlari mavjud bo‘lib, ularda 
o ‘ziga xos daraxt va buta o ‘simliklar ham da tuproq tiplari rivojlanadi, 
tog‘da balandlik k o ‘tarilgan sari dendroflora tarkibi ham o ‘zgaradi.
Toqqa har 100 m k o ‘tarilganda o ‘rtacha havo harorati 0,6-l°C ga 
pasayib boradi, y a ’ni dengiz sathidan toqqa ko ‘tarilishda harorat 
pasayadi, quyosh radiatsiyasi oshadi, namlik miqdori ko‘payadi. Bu kabi 
o ‘zgarishlar albatta dendroflora vakillarini xilma-xilligini ta’minlaydi. 
Dendroflorani xilm a-xilligi tog‘ yonbag'irlari ekspozitsiyasiga ham 
b o g iiq dir. Shim oliy, shim oliy-g‘arbiy, shimoliy-sharqiy yonbag‘ir- 
larida, y a ’ni to g ‘ning soya va salqin tomonida, quyosh nuri tik 
tushadigan janu b iy to g ‘ yonbag‘irlariga nisbatan o ‘rmon qalin bo‘ladi va 
dendrologik tarkibi ham boy bo'lib, bu o ‘z navbatida tuproq hosil 
bo ‘lish jarayonlariga ijobiy ta’sir etadi, unumdor jigarrang tog‘ 
tuproqlarini b un yodga k e ltira d i./0 ‘sim lik turlari tarqalgan va egallab 
olgan hudud areal deb ataladi. Tur katta materikni yoki biror qismini 
egallashi m um kin. Shunga ko‘ra o ‘sim liklar areali katta va kichik 
b o ‘lishi mumkin. O datda, areali keng turlar areali tor turlarga nisbatan 
kam uchraydi. 0 ‘sim lik areallarini katta-kichikligiga qarab ular 4 ga 
bo‘linadi: kosm opolit, keng areal, tor areal va endemik arealga ajratiladi.
Kosmopolit arealli o ‘simliklar - bu arealni hosil qiluvchi turlar 
tabiiy m intaqalarda tarqalgan bo‘lib, bir necha materikni egallaydi. 
0 ‘tgan geologik davrlarda, jumladan, toshko‘mir davrida yer yuzida 
iqlim bir xil b o ‘lib, o ‘sim liklar tarkibi ham bir xil bo ‘lgan. Hozir yer 
yuzida iqlim sharoitlari xilma-xil bo ‘lib, dendroflora tarkibi ham shunga 
k o ‘ra turli m am lakatlarda turlichadir. Bunday sharoitlarda ayrim 
dendroflora vakillarigina moslashib tarqala olishi mumkin. Daraxtlar 
ichida ko‘p tarqalgan va kosmopolit areal hosil qiladigan turlar y o ‘q, 
asosan u ko ‘p yillik o ‘t o ‘simliklarga xosdir. M asalan, qamish, qoqio‘t 
yer yuzida keng tarqalgan b o ‘lib, kosmopolit arealga egadir.
Keng arealli o 'sim lik lar - bu xil areal hosil qiluvchi turlar bir necha 
materikni va ular o ralig'id agi bir necha mintaqani ishg'ol qiladi. Bunday 
keng arealli daraxt turlariga oddiy qarag‘ay, to g ‘terak, so‘galli qayin 
misol bo‘lishi m um kin. Tor arealli o ‘sim liklar - biror materikning 
m a’lum qism inigina ish g ‘ol qiladi. Bularga qoraqayin, shum, grab va 
zamab turlari kiradi.
Endemik turlar areali - daraxtlar egallagan hudud nihoyatda 
cheklangan b o ‘ladi. U lar faqatgina m a’lum bir geografik mintaqada 
o ‘sadi, ularga kavkaz qoraqarag‘ayi va kavkaz oqqorag‘ayi misol

---

b o ia d i. Ushbu ninabargli daraxt turlari kavkaz to g ‘larining g ‘arbiy 
qismidagina tarqalgan. X andon pista ham M arkaziy O siyo respublikalari 
va Eronning tog‘ etaklarida qurg‘oqchil lalmi y erlarda keng tarqalgan. 
Eldor va pitsundiya q arag ‘ayi ham K avkazning kichik hududlarida 
tarqalgan. Maftunkor o q qarag 'ay Kam chatka yarim orolining sharqiy 
qismidagina o ‘sadi. U m um an endemik turlar to g ‘ hududlarida va 
orollarda ko‘proq tarqalgan.
B a’zi bir daraxt va buta o ‘sim liklar faqat m a ’lum sharoitlardagina 
o ‘sishi mumkin, ular o ‘z areallaridan tashqaridagi boshqa sharoitlarga 
tushib qolishsa, moslasha olishm aydi va nobud b o ‘lishadi. M asalan, 
botqoqliklarda, 
qum liklarda, 
suvda, 
sho‘rxok 
yerlarda 
o ‘sishga 
moslashgan daraxt-buta turlari boshqa sharoitlarda o ‘sa olmaydi. 
0 ‘simlik arealining m arkazida tur shakllarining xilm a-xilligi kamroq, 
areal chegaralarida bo‘lsa k o ‘payadi. Masalan, em an, shum, arg‘uvon, 
qoraqarag‘ay o ‘z arealning jan ub iy va shimoliy chekkalarida faqat ayrim 
qismlarida uchraydi. 0 ‘sim liklar areali yaxlit, alohida-alohida va 
lentasimon b o‘ladi. Agar daraxt turi biror hududda paydo b o ‘lib, bir 
tekis tarqalib, yaxlit hududni ishg‘ol etsa, yaxlit areal deyiladi. Agar tur 
tarqalgan may don ikkita yoki undan ortiq qism ga b o iin ib ketsa yoki shu 
tur bir-biridan alohida chegaralangan hududlarda joylashgan bo'lsa, u 
alohida areal deyiladi.
Masalan, qarag‘ayning areali Kavkazning jan u b iy qismida orollar 
shaklida joylashgan b o ‘lib, yana alohida sharqiy Kavkazda ham 
uchraydi. Kedr qarag‘ayi Sibim ing deyarli ham m a qism ida uchrab, 
M DH ning yevropa qismida o ‘rm on m intaqasining shim oliy sharqigacha 
kirib boradi, so‘ngra alohida Yevropa g ‘arbidagi to g ‘larda ham kichik 
hududlarda o ‘sadi.
Daraxt va buta o ‘sim liklarining hozirgi areali quyidagi sabablarga 
k o ‘ra shakllangan.
1. Yer yuzining geologik o ‘zgarishi, dengizlar, to g ‘lam ing paydo 
b o ‘lishi, iqlimning o ‘zgarishi, m uzliklam ing paydo b o ‘lishi.
2. Hayvonlaming m uayyan turlarini ozuqa sifatida iste’mbl qilishi.
3. 0 ‘simliklaming qushlar yordamida va sham ol vositasida 
tasodifan uzoq hududlarga, o ‘z arealidan ancha chetda tarqalib, asosiy 
arealidan uzilib qolishi.
4. Arealni uzilib alohida b o ‘lib qolishiga inson faoliyati ham ta’sir 
qilishi mumkin. Inson doim o o ‘zi uchun foydali o ‘sim liklam i bir 
geografik mintaqadan ikkinchi geografik m intaqaga k o ‘chiradi va

---

tarqatadi. Oq akatsiya, virgin archasi, moviy qoraqarag‘aylar, kofe, 
geveya, gvozdika, какао daraxtlari bunga misol b o ‘ladi.
A realning har xil qismida tur bir-biridan ajralib qolsa, yangi b o ig a n
sharoitlarda o ‘sib rivojlanaversa, yangi turlar vujudga keladi. Bunday 
yangi turlar alm ashinuvchi turlar deyiladi. Agarda o ‘simlik о ‘sib turgan 
sharoitlar o ‘zgarib qolsa ham, shunday qonuniyat kuzatiladi.
Lentasim on arealni asosan daryo qirg‘oqlari bo‘ylab o ‘sadigan 
o ‘sim liklar hosil qiladi. Bunga A m udaryo va Sirdaryo to ‘qay 
o ‘rm onlarida o ‘suvchi turanga, qora terak, jiyda, yudg‘un, chakanda 
hamda tollar m isol b o ‘lishi mumkin.
*
Inson ongli hayot kechira boshlagan davrlardan boshlab, tabiatda 
o ‘zining ehtiyoji uchun zarur b o ‘lgan oziq-ovqat, dorivorlik ahamiyatiga 
ega b o ig a n foydali o ‘sim liklam i b ir joydan ikkinchi joyga k o ‘chirib, 
yangi sharoitlarda o ‘stirib, ko ‘paytirgan hamda foydalangan. 0 ‘tgan 200 
yillik davrda bu ish shu qadar avj oldiki, yovvoyi holda o ‘sib yotgan 
k o ‘p o ‘sim liklam i m adaniylashtirilib, o ‘stirish boshlandi, ulam ing 
qimmatli navlari yaratildi. Inson doim o o ‘simliklar orasidan yirik 
mevali, o ‘zini ehtiyojini qondira oladigan qimmatli shakllami saralab, 
tanlab olib, payvand qilib ko‘paytirgan.
0 ‘sim liklar y er yuzida faqat odam yordamida tarqalmagan, ulam ing 
mevasi va u r u g ia r i qush va hayvonlar vositasida, shamol orqali uchib, 
suvlarda oqib tabiatda biz hozir shohid b o ‘lib turgan holatda tarqalgan