A. K. Qayimov, E. T. Berdiyev dendrologiy a

Ushbu 
darslik 
«Markaziy 
Osiyoda 
«In 
situ/On farm sharoitida
agrobioxilma-xillikni saqlash va undan foydalanish (mevali turlar va ularning
yovvoyi ajdodlari)» regional loyihasi moliyaviy yordamida chop etilgan. Loyiha
Qozog‘iston, Q irg ‘iziston, Tojikiston, Turkmaniston, O'zbekistonda amalga
oshirilmoqda va Birlashgan Millatlar tashkilotining atrof-muhitni muhofazalash
dasturi (UNEP) b o ‘yich a Global Ekologik Fondi (GEF) orqali moliyalashtirilib,
Bioversity Internationalda muvofiqlashtiriladi.
UDK: 630’6 (075) 
BBK 43
ISBN 9 7 8 -9 9 4 3 -1 0 -6 1 9 -2
© «Fan va texnologiya» nashriyoti, 2012.

---

K IR ISH
Dendrologiya (grekcha dendron - daraxt, logos - fan) botanikaning 
bir qismi b o ‘lib, daraxt va butalam ing sistematikasini, biologik va 
ekologik xususiyatlarini, evolutsiyasini, m orfologik va anatom ik 
tuzilishini, fiziologiyasini, geografik tarqalishi va xalq x o ‘jaligidagi 
ahamiyatini o ‘rganadi. D endrologiyani mustaqil fan sifatida shaklla- 
nishiga o ‘rmonchilik, bog‘dorchilik va k o ‘kalam zorlashtirish sohalarini 
xalq xo ‘jaligidagi ahamiyatining tobora ortib borishi turtki b o ‘ldi.
Dendrologiya fan sifatida b ir tomonda o ‘sim liklarning morfo- 
logiyasi va sistematikasi bilan uzviy b o g ‘langan b o ‘lsa, ikkinchi 
tomondan o ‘ziga yaqin b o ‘lgan fanlar - o'rm onchilik, o ‘rmon 
taksatsiyasi, o ‘rmon seleksiyasi, 
madaniy o ‘rm onlar va o ‘rmon 
m elioratsiyasi kabi maxsus fanlar bilan ham chambarchas b o g iiq d ir.
Uzoq o ‘tmishdayoq insonda daraxt - butalar haqida boshlang‘ich 
bilimlar paydo bo‘ldi. Ilk dendrologiya kitoblarida daraxt - buta 
o'sim liklari to ‘g ‘risida faqat m orfologik va sistem atik m a’lumotlar 
keltirilgan b o iib , o ‘rm onchilar va bog'bonlar daraxt - buta turlarini 
faqatgina morfologik belgilariga k o ‘ra ajrata olganlar. Keyinchalik 
o ‘rmon melioratsiyasi sohasida - ayniqsa, qum lam i m ustahkam lash, 
tog‘lami o ‘rmonlashtirish, tem ir va avtom obil y o ‘llarini him oyalovchi 
o ‘rm onlar barpo etish, eroziyaga uchragan tuproqlam i m ustahkam lash, 
parklar, sayilgohlar, shaharlarda yashil m intaqalar barpo etish ishlari 
koMamini kengayishi dendrologik bilim larni ortishiga olib keldi.
Hozirgi paytda dendrologiyada daraxt - buta o ‘sim liklarining 
geografik tarqalishi, m orfologiyasi, ayniqsa, ichki yoki anatom ik 
tuzilishi, biologik (hayotiy) va ekologik (tashqi muhit bilan munosabati) 
xususiyatlari hamda tur ichidagi shakllarini turli-tum anligini o ‘rganishga 
e ’tibor ortmoqda. Dendrologiya, um um an olganda o ‘rm on biologiyasi 
haqidagi 
ta ’limotni birinchi 
b o ‘limi 
orqali, 
o ‘rm on 
hayotining 
mohiyatini tushunish, uni m aqsadli o ‘zgartirish uchun o ‘rm onni asosiy 
tarkibini hosil qiluvchi daraxt - butalam i bilish hamda ajrata olish kerak.
Daraxt va butalar dendrologiya o'rganuvchi asosiy obyekt sifatida 
xalq xo ‘jaligida muhim aham iyatga egadir. A vvalam bor, ular sanoat va 
xalq x o ‘jaligida keng foydalaniladigan yog‘och m ahsulotlari olishning 
yagona manbaidir.

---

Y o g ‘och bu kimyo sanoati uchun xomashyodir. Y o g ‘ochni qayta 
ishlash natijasida undan skipidar, sirka kislota, metil va etil spirti, 
selluloza, nitrolaklar va boshqa k o ‘plab moddalar olinadi.
D araxt - butalam ing b a ’zi turlari oziq - ovqat ahamiyatiga ega 
y o n g ‘oqlar, mevalar va uru g‘lar m anbai bo‘lib, ularga grek yong‘og ‘i, 
bodom , xandon pista, sibir kedri, o ‘rmon yong‘og‘i, pekan, iste’molbop 
kashtan kiradi. K o‘pgina tu rlar dorivor o‘simliklar sifatida muhim 
aham iyatga ega, ulam ing barglari, gullari, mevalari, tana p o ‘stlog‘i va 
ildizlari biologik faol m oddalar va vitaminlarga boydir. Bu kabi daraxt - 
buta o ‘sim liklarga eman, to g ‘ jum rut, soxta kashtan, yapon soforasi, 
d o ‘lana, n a ’matak, zirk, chakanda, chilonjiyda, m aym unjon, malina, 
qoraqat, xurmo, marjondaraxt, tut, cherkez, oq qayin, , irg ‘ay, chetan va 
boshqa 
turlar kiradi. 
B a ’zi 
daraxt - butalar xalq xo'jaligida 
foydalaniladigan texnik xom ashyo m anbai bo'lib xizmat qiladi. Ulardan 
p o ‘kak, oshlovchi moddalar, tannidlar, qand moddasi, smola, texnik 
m oy, guttapercha (rezina xom ashyosi) kabi ko‘plab qimmatli birikmalar 
olinadi. Bu kabi o ‘sim liklarga p o ‘kakli eman, oshlovchi totim, 
skum piya, qandli zarang, q a ra g ‘aylar, dukkaklilar, evkommiya, qayin, 
jiy d a kabi turlar kiradi.
Va nihoyat daraxtlam ing chiroyli, baland bo ‘yli, sersoya shox - 
shabbalari qaytarilmas shakldagi barglari, gullari shahardagi parklar, 
alleyalar, bulvarlar, sayilgohlarga o ‘zgacha chiroy beradi, yuqori estetik 
landshaftlam i yuzaga keltiradi. Shaharda o‘suvchi manzarali daraxt - 
butalar havoni gazlardan va changdan tozalab muhim sanitar - gigiyenik 
funksiyalam i bajaradi. K o ‘pgin a daraxt turlari havoga uchuvchi 
m oddalar - fitonsidlami ajratadi, ular o ‘z navbatida havodagi zararli va 
kasallik keltiruvchi bakteriyalarga qiron keltiradi. Bunday k o ‘kalam- 
zorlashtirishda keng q o ila n ila d ig a n daraxt - butalarga soxta kashtan, 
chinor, em an, sofora, terak, sham shod, qrim va eldor qarag‘ayi, tyan- 
shan, kanada va tikanli qoraqarag ‘ay, forzitsiya, bagryannik, bunduk, 
virgin va oddiy archa, biota, sarv, tuyya, majnuntol, katalpa, zamab va 
boshqalar kiradi.
D araxt va butalar o ‘rm on melioratsiyasida ham, ayniqsa, tog‘ 
o ‘rm on va qum sahro m elioratsiyasida muhim ahamiyatga ega. 
D araxtlam i himoyalovchi ihota o ‘rm onlari qishloq x o ‘jaligi ekinlarini 
garm sel issiq shamollardan saqlab, hosildorligini oshiradi. T og‘ 
b a g ‘irlarida terrasalarga ekilgan daraxt turlari kuchli rivojlangan 
gorizontal ildiz tizimlari bilan tuproqni mustahkamlaydi, shu sababli 
to g 1 o ‘rm onlari eroziyani oldini oladi. Ko'chma qum lam i mustah-

---

kamlashda psammofit o ‘sim liklar - saksovul, cherkez, qandim, 
quyonsuyak, astragal kabi turlam ing ahamiyati kattadir. Turli xil iqlim, 
tuproq sharoitlari uchun shu sharoitlarga mos keluvchi qurg‘oqchilikka, 
sovuqqa chidamli, m ahsuldor va uzoq yashaydigan daraxt - butalar 
assortimentini tanlash ham dendrologiyani asosiy vazifalaridan biridir.
Shunday qilib daraxt - butalam ing xalq x o ‘jaligidagi ahamiyati juda 
ham yuqori va turli- tumandir. Daraxt turlarini qim m atli xususiyatlarini 
to ‘g ‘ri baholash uchun ushbu turning barcha biologik, ekologik va 
fiziologik xususiyatlarini bilish zarur. Dendrologiya fan sifatida daraxt - 
butalami har tomonlama o ‘rganib, ulam i har birini turli sharoitlarda 
qaysi usulda va qanday m aqsadlar uchun yetishtirish kerak degan 
savolga javob topib beradi.
Dendrologiya o ‘rmon x o ‘jaligi, o ‘rmon m elioratsiyasi va manzarali 
bog‘dorchilikning amaliy talablarini bajarish uchun xizm at qiladi.
0 ‘rmon xo'jaligi uchun y o g ‘och m ahsuldorligi yuqori b o ‘lgan 
daraxt turlari, o ‘rmon m elioratsiyasi uchun q u rg ‘oqchilikka, sho‘rxok 
yerlarda o ‘sishga moslashgan, kuchli ildiz tizim iga ega, tuproqqa 
talabchan emas, manzarali b o g ‘dorchilik uchun gazga chidamli, chang 
ushlovchi, shovqinni kamaytiruvchi, uzoq yashovchi, lekin bir paytning 
o ‘zida manzarali xususiyatlarga ega daraxt-buta turlari zarurdir.
Hozirgi paytda m am lakatim iz o ‘rmon x o ‘jalig i sohasi oldida katta 
muammolar o ‘z yechimini kutib turibdi, ular o ‘rm on bilan qoplanganlik 
darajasini oshirish, archa o ‘rmonlari maydonini kengaytirish, mamla­
katimiz dendroflorasini yangi turlar bilan boyitish, Orol dengizi qurigan 
tubining atrof-muhitga zararli ta ’sirini kam aytirish va hokazolardir.
Bu muammolami faqat chuqur dendrologik bilim larga ega, yuqori 
malakadagi mutaxassislami tayyorlash uchun hozirgi zamon fani 
darajasini ifodalovchi darsliklar, o ‘quv q o ‘llanm alari b o ‘lishini taqozo 
etadi. 
Hozirda 
o ‘quv 
jarayonida 
q o ila n ila y o tg a n
dendrologiya 
darsliklari (F. L. Shchepotev, 1949; B. R. G rozdov, 1952, 1960;
P. L. Bogdanov, 1974; A. I. Vanin, 1960) asosan Rossiya, Ukraina va 
Belorussiya davlatlaridagi o ‘rmonchilik oliy o ‘quv yurtlari uchun chop 
etilgan.
Markaziy Osiyo o‘rm onlari, o ‘rmon o ‘sish sharoitlari, dendrologik 
tarkibiga va xo ‘jalik yuritish uslublariga k o ‘ra Rossiya, Ukraina, 
Belorussiya o ‘rmonlaridan tubdan farq qiladi. M am lakatim iz o ‘rmonlari 
asosan himoyalovchi funksiyalarini bajaradi.
1974 - yilda o ‘zbek tilida ilk bor chop etilgan A. U. Usmonovning 
«Dendrologiya» o'quv q o ‘llanmasi oliy o ‘quv yurtlarining biologiya va

---

qishloq x o ‘jalig i ixtisosligi talabalari uchun tavsiya etilgan. 1980-yilda 
L. V. Y askinaning «Dendrologiya» q o ‘llanmasi chop etilgan. Shu o ‘tgan 
davrda biologiya va o ‘rmonchilik fanlari ko ‘plab yangi va nazariy 
m a’lumotlar bilan boyidi. Shu sababli ham zamon talabiga mos o ‘quv 
q o ‘llanma - ushbu dendrologiya kursi darslik sifatida 0 ‘zbekiston 
qishloq x o ‘jalig i oliy o ‘quv yurtlariga o ‘quv jarayonida foydalanish 
uchun tavsiya etiladi.
D endrologiya fani oldiga m am lakatim iz o ‘rmonlarining tarkibini 
yaxshilash, ulam ing m ahsuldorligini oshirish va yangi chidamli 
o ‘rm onlar barpo etish vazifasi q o ‘yilgan.
Bu fan daraxt-butalam ing tur ichidagi har xil shakllarini o ‘rganish, 
ulam ing ekologik va biologik xususiyatlariga tavsif bergan holda, turli 
iqlim - tuproq sharoitlari uchun lozim b o ‘lgan turlami tavsiya etadi.

---