«audit» kafedrasi «Ichki audit» fanidan

1.3. Moliyaviy nazorat tizimida ichki auditning o’rni
Auditorlik faoliyati va ichki audit xizmati to’g’risida so’z yuritishdan avval, «audit» so’zining lug’aviy ma’nosini iqtisodiy adabiyotlarda iqtisodchi olimlarning bergan fikr va mulohazalarini keltirib o’tsak. Umuman olganda audit atamasi lotin tilidan olingan bo’lib, «eshituvchi», «eshitmoq» degan ma’noni anglatadi.
Ma’lumki, auditorlik faoliyatini amalga oshirishda auditning maqsadi va vazifalari, majburiyatlari va ob’ektlari xar xil ekanligini inobatga olgan holda, ular tashqi va ichki audit xizmatiga bo’lingan. Tashqi va ichki audit xizmati tashkil etilishi uslubiyatiga ko’ra o’xshash bo’lsada, ular o’rtasidagi farq, ularning amalga oshirishning huquqiy, tashkiliy shakllarida namoyon bo’ladi. Ammo auditorlar o’z faoliyatida ko’p jihatdan ichki audit natijalariga tayanadi. Tashqi audit bilan ichki auditning tavsif jihatdan farqli jihatlarini mazkur jadvalda ko’rishimiz mumkin.
Tashqi va ichki auditning tavsif jihatdan farqlanishi

№	Farq qiluvchi belgilar	Ichki audit	Tashqi audit
	Maqsadi bo’yicha	Korxona rahbariyati tomonidan belgilanadi	Moliyaviy hisobotlarning haqqoniyligini baholash va amaldagi qonunchilikka rioya etilayotganligini tasdiqlash
	Qo’yilgan vazifalariga ko’ra	Korxona bo’limlari yoki umuman korxonaning talabiga ko’ra korxona kengashi va boshqaruvchisi tomonidan belgilanadi	Mustaqil tomonlar o’rtasidagi shartnomaga asosan: korxona va auditorlik firmasi
	Javobgarligi bo’yicha	Majburiyatni bajarganligi uchun rahbariyat oldida	Mijoz va huquqiy – me’yoriy hujjatlarda ko’rsatilgan uchunchi shaxslar oldida
	Obe’kti bo’yicha	Boshqaruvning alohida funktsional masalalarini echish, korxonaning axborot tizimini ishlab chiqish va tekshirish	Korxonaning hisob tizimini va moliyaviy hisobotlarini tekshirish
	Sub’ekti bo’yicha	Korxona rahbariyatiga bo’ysunuvchi va shtat tarkibidagi xodimlar	Auditorlik faoliyatini amalga oshirish litsenziyasiga ega bo’lgan yuridik shaxs
	Huquqiy jihatlari bo’yicha	Mustaqil belgilanadi (yoki korxonalarda ichki audit o’tkazish to’g’risidagi Nizom)	Umumqabul qilingan auditorlik standartlari bilan belgilanadi
	Faoliyat turi bo’yicha	Ijro faoliyati	Tadbirkorlik faoliyati
	O’zaro munosabat bo’yicha	Korxona rahbariyatiga bo’ysunishi va undan mustaqilligi	Teng huquqli sherikchilik, mustaqillik
T	Xizmatlar uchun haq to’lash tamoyillariga ko’ra	Shtatjadvaliga asosan ish haqi	Haqni mijoz – korxona yoki uning roziligiga ko’ra auditorlik xulosasini olishga ehtiyoji bo’lgan organ to’laydi
	Hisobot taqdim etilishi bo’yicha	Korxona egasi va boshqaruv organiga	Auditorlik tashkilotining yakuniy qismi nashr ettirilishi mumkin, tahliliy qismi mijozga topshiriladi
	Uslubiy jihatdan	Uslubiy jihatdan bir xil, ammo qo’yilgan maqsadlar xilma – xilligidan kelib chiqib har xil nisbatlarda qo’llaniladi

Ichki audit xizmati ham auditorlik faoliyatining bir qismi bo’lib, uning faoliyat yuritishi tashqi auditorlik faoliyatidan bir qancha farq qiladi. Ichki audit xizmati aynan aktsiyadorlik jamiyatlarida faoliyat yuritishi qimmatli qog’ozlar bozorining ham rivojlanishiga asos bo’ladi. Umuman olganda ichki auditorlar o’zlari ishlaydigan korxonalar faoliyatini tekshiradi. Ular qoidaga ko’ra, korxonaning kuzatuv kengashi tarkibiga kiradilar.

Amaliy faoliyatda ichki auditorlar O’zbekiston Respublikasi qonunchiligi talablari, shuningdek, ta’sis hujjatlari, korxonalar bo’yicha buyruqlar va lavozim yo’riqnomalariga amal qilishi lozim. Ichki auditni tashkil qilishga ta’sir qiluvchi omillar quyidagi rasmda keltirilgan.

Ichki auditning samarali tizimini tashkil qilish ancha murakkab vazifa. Bu quyidagi sabablar bilan izohlanadi:

• 
  moliyaviy-xo’jalik tsiklining nazorat talab qiladigan tarkibiy qismlarining ulkan miqdori (xarid, sotish, ishlab chiqarish va boshqalar);
  
• 
  auditorlarga yuqori kasbiy va axloqiy talablar (ularning malakasi kamida faoliyati tekshirilayotgan shaxslar malakasiga mutanosib bo’lishi lozim).
  

Yirik va o’rta korxonalarda ichki auditni tashkil qilishga turtki sifatida quyidagilar xizmat qiladi:

• 
  qonunchilik tizimi murakkablashuvi;
  
• 
  moliyaviy vaziyatlarni boshqarishga intilish;
  

— korxonaning o’zi va uning tuzilmaviy bo’linmalari faoliyatini boshqarish samaradorligini oshirish;

• 
  resurslardan oqilona foydalanish ustidan nazorat;
  
• 
  majburiyatlarni bajarish;
  
• 
  hisob tizimini optimallashtirish.
  

Ichki ishlab chiqarish auditini tashkil qilish davlat tomonidan qonunchilik asosida tartibga solinadigan masalalar sirasiga kiritilmaydi. Bu korxonaning o’ziga taalluqli huquq hisoblanadi. Shunga qaramay, uning faoliyati samaradorligiga nafaqat iqtisodiy sub’ekt aktivlari saqlanganligi, balki korxonaning ish qobiliyati ham bog’liq bo’ladi. Ichki audit boshqaruv tizimini takomillashtirish yo’llarini ko’rsatadi.
G’arb mamlakatlarda ichki audit xizmati ikkinchi jahon urushidan keyin moliyaviy operatsiyalar hajmining o’sishiga javoban yuzaga kelgan. 1941 yilda AQShda ichki auditorlarning instituti tashkil qilingan (Ichki auditorlarning professional assotsiatsiyasi). Ushbu institut o’z oldiga ichki auditorlik kasbini rivojlantirish, ommalashtirish va professional faoliyatning standartlarini ishlab chiqishni maqsad qilib qo’ygan. U hech qancha vaqt o’tmasdan «Taraqqiyotga hamkorlik orqali erishiladi» degan shiorni ishlab chiqqan. Ushbu institut faoliyati quyidagilar negizida qurilgan:
A) ichki auditorlarning umumkasbiy bilimlari;
B) professonallikni usluksiz rivojlantirish dasturi;
V) iqtisodiy kodeks;
G) professonal me’yorlar;
D) sertifikatsiyalash dasturi.
Ichki auditorlar instituti ichki auditorlarning professional olamida yuqori obro’ga ega. Uning dunyo bo’yicha 100 dan ortiq mamlakatlarda ishlaydigan a’zolari bor. Institutning AQShdagi bo’limlaridan tashqari Avstraliya, Xitoy, Hindiston, Isroil, Yaponiya, Malayziya, Yangi Zelandiya, JAR, Angliya va Shimoliy Irlandiya kabi ko’plab mamlakatlarda milliy institutlari mavjud.⁴
Yirik tashkilotlarda ya’ni aktsiyadorlik jamiyatlarida ichki auditga ehtiyoj yuqori. Rahbariyat quyi boshqaruv tizimi va tashkilot faoliyatining kundalik nazorati bilan shug’ullanmaydi. Ichki audit esa ushbu faoliyat to’g’risida ma’lumot beradi hamda menejerlar hisobotining ishonchliligini ta’minlaydi. Ichki audit avvalo resurslar nobudgarchiligining oldini olish va korxona uchun zarur bo’lgan ichki o’zgarishlarni amalga oshirish uchun kerak.
Dunyoda ichki auditga bo’lgan qiziqish bir qator omillar bilan asoslanadi.