Farididdin Attorning "Ilohiynoma"

FARIDIDDIN ATTORNING MA’RIFAT VA HAQIQAT HAQIDA QARASHLARI

“Mantiq-ut-tayr”da qushlar ming bir mashaqqatlar bilan tariqat bosqichini poyoniga yetkazadilar. Bu jarayonda talay qushlar safdan chiqadilar. Shunda ham Semurg‘ning vaslidan nishona ko‘rolmaydilar. Bu holdan iztirobga tushgan qushlar Hudhuddan bu yo‘lning qachon oxiri ko‘rinadi, Semurg‘ visoliga qachon yetishamiz deb so‘raydilar. Hudhud javob aylab, oldinda yana juda mushkul yetti vodiy, manzillar borligini, bu vodiylarni bosib o‘tmay turib Semurg‘ visolidan so‘z ochib bo‘lmasligini aytib, bu yetti vodiyni qisqacha ta’riflaydi. Shu yerda Attor asar qurulmasining asosiy ip uchini uzib qo‘ymagan holda Hudhudning yetti vodiy haqidagi bashorati orqali bu yetti vodiy haqida ayrim-ayrim to‘xtalib o‘tadi.


1. Talab vodiysi

Talab vodiysi – bu vodiyga qadam qo‘ygan solik, ya’ni suluk ahlining ruhiy dunyosi chuqur iztirobga tushadi, solik qalbida ilohiy zotning vasliga bo‘lgan talab va intizorlikdan zavqlansa-da, lekin visol topolmaslik, ya’ni ilohiy zotning vasliga yetish yo‘lidagi cheksizlikdan alam-iztirob tortadi. Shularga qaramay solik, yo‘lchi bu visoldan umid uzmaydi. Dunyoning dushvorligini butunlay unutib, borliqni visol tashnaligiga baxshida qiladi. Shuning bilan uning maqsadga yetish yo‘lidagi talabgorligi soflanib, nurlanadi. Bu xil nurlanish uning qalbiga takomillik ato qiladi. U o‘zining g‘oyat zo‘r yuksakligini his qiladi. Poyonsiz bir tiniq dunyo unga quchoq ochadi.
Attor talab vodiysining unumdorligi va fazilatlari orqali solikning ilohiy visol yo‘lidagi iroda va sadoqatini sharhlaydi, tolib talabga erishish uchun qat’iy qoyim iroda, mutloq sof sadoqatga ega bo‘lishi, shu orqali o‘zining ruhiy intizorligini takomillashtirishi kerak deb qaraydi.

2. Ishq vodiysi

Ishq vodiysida Attor ilohiy ishqning ulug‘vorligi va shavkatini bayon qiladi. Attorning qarashicha, talabgorlik ishqning bashorati, ruh so‘zlagandagina ishq otashi yolqinlaydi. Ishq oshiqning ko‘ngil orzusi, u yolqinlash orqali oshiqqa nur baxsh etadi. Yolqin kuydiradi, kuyishdan qo‘rqqan oshiq ishqqa erisholmaydi. Quymagan oshiq ishqning fayzini his qilolmaydi. Oshiq bilan ishqning munosabatini parvona bilan shamning munosabatiga taqqoslasa bo‘ladi. Parvona haqiqiy oshiq bo‘lganligi uchun talabgorlik bilan o‘zini otashga otadi, kuyib o‘rtanish orqali o‘zining oshiqligini namoyon qiladi. Ishq vodiysiga qadam ranjida qilgan odamda ham shunday parvona bo‘lishi kerak. Oshiq ishq yo‘lida fidokorlik ko‘rsatishni o‘z xislati deb bilishi kerak. Oshiqlik tabiiy bo‘lishi kerak. Chunki u mohiyat orqali o‘zini namoyon qiladi. Tasavvufda Samandar oshiqqa timsol qilinadi, Samandar o‘tda, otash ichida o‘z mohiyatini javlon qildiroladi.

3. Ma’rifat vodiysi

Attorning ko‘z qarashicha, ma’rifat vodiysi cheksiz vodiydir. Bu vodiyda bir-biriga o‘xshamaydigan juda ko‘p yo‘llar bor, shuningdek, maqsad va nishonlari ham bir-biriga o‘xshamaydigan talay yo‘lovchilar bor. Har bir yo‘lovchi o‘z yo‘lini to‘g‘ri yo‘l deb qaraydi, shu sababdan ular o‘rtasida farq maydonga kelgan. Bu farq ularning irfon – tushunchasi tomonidan belgilanadi. Tushuncha va maqsadning qanday bo‘lishidan qat’i nazar, har kim bu yo‘lda kamolotga yetishni orzu qiladi. Lekin, bu yo‘lni bosib tugatmay turib, hech kim kamolotga yetolmaydi. Kamolotga yetishning birdan bir yo‘li ma’rifatdir.
Ma’rifatning mazmunan teran bo‘lishi maqsadning natijasini belgilaydi. Bu yerda Attor barcha aqida – e’tiqodlarni ma’rifat nuqtasidan kuzatadi. Uning nazarida e’tiqodning barcha turi birday yaxshi, uni yomon, yuqori, quyi deb ajratilmaydi. Bu yerdagi farq faqat hosil qilingan ma’rifatning darajasidadir. Ma’rifat nechog‘lik kuchli bo‘lsa, e’tiqod shunchalik yorqinlashadi. Chunki ma’rifat e’tiqodning ochqichi (kaliti), ilohiy zotni tanishning vositasidir.

4. Istig‘no vodiysi

Ma’rifat manzilini bosib o‘tgan solikda hojatmandlik butunlay yo‘qoladi. Shu bilan istig‘no hojatsizlik manziliga qadam qo‘yadi. Istig‘no – ruhiy takomillikning yana bir pallaga yuksalganligini ifodalaydi. Bu yerda katta-kichik, yuqori-quyi bir to‘g‘ri chiziq ustida uyg‘unlashadi. Moddiy borliq, his-tuyg‘u va orzu-havaslar arzimas narsaga aylanadi. Jannat va do‘zax, e’tiqod va kufr o‘rtasida farq qolmaydi. Solikning ruhida faqat kamolot fayzigina to‘lqinlanadi.

5. Tavhid vodiysi

Shu nomning o‘zidan ma’lum bo‘lib turganidek, bu manzilning mutlaq mezoni tavhid, tanholik, yagonalikdir. Bu vodiyda ikkinchi bir borliqning tasavvur qilinishi hojat emas, hatto mumkin ham emas. Attorning qarashicha, tavhid ahlining birdan bir istagi tanholikdir.
Tavhid vodiysida solik eng avval ilohiy zot haqiqatini bilib yetishi, shu orqali uning tanholigiga iymon keltirishi, so‘ngra ilohiy zotning vasliga intilib, u bilan birlik hosil qilishi kerak. Birlik g‘oyasining mohiyati bilan qo‘shilishi yanada birlik, yagonalik bilan natijalanadi. Attor dunyoqarashida tavhid masalasi ma’lum o‘rinda turadi. U ko‘p asarlarida o‘z ta’limotini mana shu masalani olg‘a surgan holda qanot yozdiradi.
Masalan, “Javhar-uz-zot” nomli asarida, Attor butkul olamning yagonaligi, insonning ana shu olamdagi o‘rni va mohiyati haqida fikr yuritib, uning mavjudligining sharti – o‘zidagi nafsoniy tilaklardan kechib ilohiy zotga qo‘shilish, ya’ni tavhid ekanligini sharhlaydi.
Attor tavhidni shu qadar muhim o‘ringa qo‘yadiki, uning asarlari bevosita ilohiy zotning nomi bilan boshlanadi. Jumladan, «Ilohiynoma” ni tangri taoloning nomi bilan boshladim” deb boshlasa, “Javhar-uz-zot” asarini “Jism va jonning nuri bo‘lganning oshkora va yashirin bo‘lgan xudoning nomi bilan boshlayman” deb yozadi. Attor asarlarining muqaddimasida olamning birligi, hududning yagonaligi, barcha mavjudlik xudoning ism va sifatlaridan iborat ekanligi, mohiyatning siri – vahdat, ya’ni tavhid, ekanligidan boshqa hamdu sano uchramaydi.
Attor tavhidni “Javhar-uz-zot” asarida ko‘za va daryo misoli orqali juda jonli tushuntiradi: u ko‘zani odamga, ilohiy zotni daryoga qiyoslab, ko‘zani suvga botirganda to ichi suvga to‘lguncha qultullab ovoz chiqaradi, ammo ichiga suv to‘lgandan keyin u ovoz chiqarishdan to‘xtaydi, ya’ni u daryoga qo‘shilib ketadi deb qaraydi. Demak, inson ruhi ilohiy zotga qo‘shilgandagina mutlaq bir butunlikka, ya’ni tavhid siriga yetadi. Attor tavhid haqida quyidagilarni yozadi:
“Agar sen tavhid xilvatxonasiga mahram bo‘lsang, olamning toji, odam fazilatlarining faxri bo‘lib qolasan. Agar xurshid (quyosh), ya’ni tangri oshkora bo‘lsa, sen soya bo‘lgin, chunki sen soya kabi quyosh nurida yo‘qolib unga mahram bo‘lasan”.
Attor bu parchada tavhidni yana nur va soya misolida sharhlaydi. Soya bir surat, o‘tkinchi hodisa, nur — ma’no — haqiqiy hodisa, nur bor yerda soya muqarrar g‘oyib bo‘ladi, ya’ni nurga qo‘shilib ketadi. Soyaning nurga qo‘shilishi tavhidning ifodalanishidir.

Attor tavhidni bevosita Mansur Halloj (melodiy 875-922 yil) bilan bog‘lab tushuntiradi. Chunki, xuddi Alisher Navoiy hazratlari yozganlaridek: “Mavlono Jaloliddin Rumiy so‘zlarida mazkurdirki, Shayx Mansur Halloj nuri 150 yildan so‘ngra Shayh Farididdin Attor ruhiga tajalliy qilib oning murabbiysi bo‘lubtur”.
Attorning qarashicha, inson ham tavhidning bir qismiga kiradi. Buni tomchi va daryo misolida tushunish mumkin. Tomchi daryoning bir tarkibiy qismidir. Tomchi orqali daryoning mohiyatini bilish mumkin. Chunki tomchi ham, daryoga o‘xshash suvdir. Tomchi daryoga qo‘shilsa baribir suv bo‘ladi. Demak, tomchida ham daryoning aksi mavjud. Mansur Haloj xuddi mana shu nuqtadan “Anal haq” (“men haqman”) degan. Bu nuqtani tushunmagan, ma’rifat fayzidan bebahra ruhoniylar uni o‘limga hukm qildilar. Ammo Mansur Halloj vahdat (birlik) sharobidan qalbi nurlangan, haqiqiy tavhid ahlining eng yorqin siymosi edi. Attor tavhid deganda eng avvalam Mansur Hallojni ko‘z oldiga keltirardi. Shu bois, Attor Mansur Halloj va uning “Anal haq” qarashi haqida quyidagilarni yozib, misolda tushunarli bo‘lishi uchun nasriy yechimini keltiradi:
“Anal haq” – men haqman deganning boshini kesdi, shunda ham bu doston tillardan tushmay keladi. Ey do‘stim, “anal haq” degan odam haq bo‘ladi, chunki u kulliyotga (borliqqa) intilib, yakdillik ko‘rsatib, haqning do‘sti bo‘ldi. “Anal haq” dedi va buni oshkora qildi, natijada o‘zini-o‘zi pora-pora qildi. “Anal haq” deb birlik, ya’ni vahdatdan so‘z ochdi, darhaqiqat u haq edi va hech shubhalanmasdan “anal haq” deb dunyodan o‘tdi, shu bilan nomi manguga barhayot qoldi.
Yuqorida aytib o‘tganimizdek, Mansur Halloj siymosi Attor asarlarida muhim o‘rin tutadigan markaziy siymolarning biri hisoblanadi. Attor o‘z qarashlarini dalillashda ko‘p hollarda Mansur Hallojga murojaat qiladi, uning qarashlari orqali o‘z g‘oyalarini sharhlaydi. Albatta, buning ham o‘ziga xos tarixiy orqa ko‘rinishi bor, chunki, Attorning tasavvuf ta’limoti orqali o‘rtaga qo‘ymoqchi bo‘lgan birdan-bir chiqish nuqtasi – ya’ni tavhid qarashi Mansur Hallojning “anal haq” qarashi bilan mohiyat jihatdan o‘xshashlikka ega. Shu bois Attor o‘z asarlarida:
“Haqiqat o‘zi nima? Attor kabi bo‘lish. Hamisha sirlardan ogoh bo‘lish.
Haqiqat o‘zi nima? Ey birodar, jondan kech, mana Attorni ko‘rdingmi, barchasi – shu.
Barakalla Attor, ilohiy sirdan ko‘zga ravshanlik yetkazding, shu sababdan sen shohsan.
Ma’nolar siriga intilib beadablik qilishing ham yaxshi, sen haqni, ya’ni ma’nolar izhorini ko‘rishing muqarrar.
Jahonda sen Haq vasliga yetganlarning timsoli, ya’ni gavdalangan shaklisan, shuning uchun bunday sirni ayon qilolding” deb yozadi.

6. Hayrat vodiysi

Hayrat vodiysi – sarxushlik, bexudlik manzili bo‘lib, u gipnoz holatiga o‘xshab ketadi. Ilohiy ishq yo‘liga kirgan oshiq ilohiy sharob, ya’ni “Sharobi antahur” – dan mastu mustag‘riq bo‘lib hayronlik ilkida hammani unutadi.
Bu xil sarxushlik oshiqlikning yorqin ifodasi bo‘lib, oshiq aqliy tuyg‘ulardan xoli holda ruhiy jununlik pallasiga yetib, alohida bir iqtidor ilkida ma’rifat zavqidan bahramand bo‘ladi. Bunday “ongsiz ong” holati fanolikning bashorati bo‘lib, oshiqning ruhiy kamolot bosqichidan darak beradi. Bunga yana “Shayx San’on” qissasidan misol keltirish mumkin. Shayh San’on tarso qizning ishqida hayronlik ilkida behudlashib, hammani unutadi. U bir majnun, savdoyiga aylanadi. Muridlari uni, o‘zining kimligini unutib qo‘ymaslikka, aqlini yig‘ib olishga da’vat qilganda, u “Oshiq uchun aqlning nima keragi bor, ishqqa aqlning kuchi yetmaydi” deb javob beradi.

7. Faqru fano vodiysi

Attor “Faqru fano vodiysi” tasnifida o‘zining fano, ya’ni yo‘qlik va baqo, abadiyat haqida qarashlarini bayon qiladi. Uning qarashicha, maxluqot olamidagi barcha narsalar surat, shakl, ko‘rinishdangina iborat bo‘lib, ular o‘tkinchi – foniy narsalardir; faqat zoti mutlaqlar birdan bir borliqdir, shu bois u boqiy – abadiydir. Boqiylikka yetish uchun suratdan qo‘l uzub ma’noga qo‘shilish kerak.
Ba’zilar fanoni ilohiy zotdan boshqa hamma narsani rad etish deb qaragan. Ba’zilar Bistomiy “Ilon po‘st tashlagani kabi men ham o‘zimni tark etdim. Bir mahal o‘z mohiyatimga boqsam... Oh, men unga aylanib qolibman!” degan hamda bu holatni fano deb atagan, deydilar. Demak, ilohiy ishqqa payvand bo‘lgan solik o‘zligini o‘zidan soqit etib ilohiy zot bilan birlik hosil qilishi kerak. Bu ilohiy zotning vasliga yetishdagi oxirgi nuqtadir.
Umuman olganda ma’rifat yo‘lidagi bu vodiy-manzillar bir-birini to‘ldiruvchi ruhiy kamolot bosqichlari bo‘lib, u solikda ilohiy ma’rifatning namoyon bo‘lishi uchun zamin hozirlaydi.
Ma’rifat o‘z ruhiy olamiga chuqur kirib borish, o‘z-o‘zini anglash va o‘z-o‘zini takomillashtirish orqali ilohiy zotni tanishga yetaklaydi. Buni temir va o‘t misolida bir qadar aniq tushunish mumkin. Aslida temir va o‘t boshqa-boshqa narsa bo‘lsa-da, temir o‘tga solinsa, qizib u ham o‘tning rangiga kiradi, aslidagi temirlik shakli o‘tning tusiga qo‘shilib ketadi. Bunday ahvolda temir ham, o‘t ham bir jismga aylanib ketadi. Xuddi shu sababdan tasavvuf tariqatchilari ma’rifat pallasini “tavhid”, ya’ni birlashish yoki “fano” moddiylikdan yo‘qolish deb qaraganlar.
Ma’rifat – aqldan ustun turadigan, ammo shubhadan xoli ruhiy ilmlarning javharidir. Inson ilohiy zotning bir zarrasi bo‘lganligi uchun unda ilohiy ma’rifatga yetish imkoniyati bor. Bu insonning kamolotga yetish yo‘lidir.
U holda, haqiqatning o‘zi nima?
Bu uquvning ma’no va mazmun doirasidan xabardor bo‘lish uchun yana “Mantiq-ut-tayr” dostoniga qaytishga to‘g‘ri keladi.

Mashaqqatli safar jarayonida juda ko‘pchilik qushlar bardosh berolmay safdan chiqadi. Ulardan eng oxirida faqat 30 ta qush omon qoladi. Omon qolgan bu 30 ta qush oxirgi madorlari va nafaslarida bir poyonsiz manzilga yetib keladilar. Qushlar endi safarni davom ettirishga o‘zlarida qilcha darmon qolmaganligini, shuncha mushkil masofani bosib o‘tib ham hech narsaga erisholmaganliklarini his qilib, umidsizlik ichida nadomat chekadilar. Xuddi shu chog‘da g‘oyibdan bir sado kelib ularning maqsadini so‘raydi. Qushlar javob aylab, o‘zlariga podshoh saylash uchun Semurg‘ni izlab kelganliklarini aytadilar. G‘oyibdan kelgan sado qushlarga o‘z chog‘iga qaramay, Semurg‘ da’vosini qilmay qaytib ketishni buyuradi. Qushlar hayronlik ilkida dod-faryod ko‘taradilar. Hudhud ularga tasalli berib Semurg‘ning marhamatidan nishona so‘zlarni aytadi. Natijada qushlarda yana visol umidi jo‘sh uradi. Sadoqat va ixlosmandlik kuchayadi. Shu bilan ular yuksak darajadagi foniylik, ya’ni ruhiy jihatdan yor (ilohiy zot) vasliga erishish sharafiga muyassar bo‘ladi. O‘rtadan pardalar ko‘tarilib haqiqat ayon bo‘ladi:
30 ta qush qarasa, ular shubhasiz o‘sha “Semurg‘” (Simurg‘), ya’ni o‘zlari bo‘lib chiqqanligini ko‘radilar.
Attorning bu so‘zlari bunday ikki yoqlama ma’noga ega; birinchisi “Vahdati vujud” tushunchasidir. Bu so‘zning to‘g‘ri ma’nosi, mazmuni, olam mutlaq ruhning samarasi yoxud tajalliysi (aks etishi)dan iboratdir. Umumiy qilib aytganda olam mutlaq ruh tufayli mavjuddir, degan ma’noni anglatadi. Demak, 30 ta qush Semurg‘ning sharpasi bo‘lib, ularda ham Semurg‘lik xislat bor bo‘lgani bois, qushlar Semurg‘ni axtarib, natijada o‘zlari Semurg‘ga aylanganlar. Ikkinchisi, Attor 30 ta qush va semurg‘ munosabatini ham ramziy, ham so‘z san’ati nuqtasidan poetik jilvalantradi. Zero, semurg‘ so‘zi aslida forscha “si murg‘” (o‘ttiz qush) degan ma’noni ham bildiradi.
Demak, haqiqat haqni – ilohiy zotni tanish va u bilan bir vujudga aylanish demakdir. U ma’rifat bilan ildizi bir ekanligini ko‘rsatadi. Shuningdek, haqiqat o‘zlikning oxirlashib, abadiylikning boshlanishidagi ulug‘vor g‘oyaning reallikka aylanishi, yuksak darajadagi kamolotning tantanasi deb ham qaraladi. Attor haqiqat haqida bunday deb yozadi:
– Haqiqat o‘zi nima? Benuqson xudoni ko‘rish, sen, manmanlikni tark etsang, u bilan bir bo‘lasan.
– Haqiqat o‘zi nimadir? U bilan bir bo‘lmoqdir. Dur kabi vositalik dengizida yagona bo‘lmoqdir.
– Haqiqat o‘zi nima? Hamisha sirlardan ogoh bo‘lish...
– Haqiqat o‘zi nima?... Jondan kechishdir.
Ko‘p tadqiqotchilar “Vahdati vujud” qarashini keyingi davrdagi Ovrupo faylasuflarining tabiat dialektikasi haqidagi qarashlariga muvofiq tadqiq etish orqali uni inson ruhiga shiddat bilan yorib kirgan faol ta’limot deb qarashmoqda. Shunday bo‘lgach, Farididdin Attor “Vahdati vujud” ta’limotini sistemalashtirib, bir qadar mufassal mavqega ega qilgan alloma ustozlarinig biridir. U bizning o‘zimizni teran o‘rganishimizni, u cho‘kkan sir-asror xazinalaridan yanada yorqin javohirotlarni terib, bugungi avlod kishilarini ulardan bahramand qilishimizni kutib turibdi. Kishilarning ruhiy dunyosini kamol toptirishda Farididdin Attordek buyuk siymolarning iltifotiga erishish bag‘oyat foydalidir.